‘Echt magisch’, zegt Liselotte Rambonnet. ‘Dit winnen is echt een enorme eer’, zegt Auke-Florian Hiemstra. De winnaars van de Communication Initiative award 2023 zien de prijs niet alleen als een beloning voor al hun harde werk, maar blikken ook terug op vijf jaar lang toewijding aan het schoonmaken en houden van de Leidse grachten. Met een museum in een brughuisje, een onderzoeksboot, een kanovloot van 6 kano’s en toegewijde vrijwilligers die ieder weekend weer klaar staan, hebben ze een sterke basis om hun doel te bereiken: ‘een rondje door de stad varen, zonder plastic tegen te komen.’
Duizenden bekertjes
Beide initiatiefnemers studeerden biologie en deden onderzoek naar plasticvervuiling tijdens hun masteropleiding. Met een groep vrienden stapten Auke-Florian en Liselotte in kano’s die je gratis mocht lenen als je afval mee terug zou nemen. Ze werden geconfronteerd met de schokkende hoeveelheid wegwerpplastic in de grachten na het grootste evenement van Leiden, het Leids ontzet. ‘Eerlijkheidshalve, wilden we gewoon leuk kanoën met vrienden. En dat we een gratis kano konden lenen als we een paar flessen en blikjes meenamen vonden wij ideaal’, geeft Auke-Florian lachend toe. ‘Toevallig gingen we een week na 3 oktober, na Leids ontzet. Een groot feest. We vonden allemaal single-use bierbekertjes, plasticvervuiling letterlijk recht onder je neus. Duizenden stuks, de hele kano lag er vol mee, en dat was een week na het festival. Een dag na koningsdag gingen we ook varen: 7000 bekertjes op 100 meter gracht. De pontons die in de gracht lagen werden schoongespoeld, en al het plastic ging direct de gracht in. Zo van, das een probleem voor een ander’, vertelt Liselotte.
Na een jaar lobbyen, campagne voeren en politici stalken was het gelukt. Na 3 oktober, het grootste feest in de stad, was het opeens schoner dan na een gemiddelde marktdag.
Tijd voor actie
Het duo besloot actie te ondernemen, en startte de actie ‘CanalCups’. ‘We hebben de eerste duizend bekers die we vonden na het Leids ontzet stuk voor stuk gefotografeerd en er elke dag eentje op Instagram gezet. Elke dag – tot het probleem zou zijn opgelost. We tagden alle stakeholders, bierbrouwers, de gemeente en wethouders die verantwoordelijk waren. De oplossing was simpel: een hard plastic statiegeldbeker,’ vertelde Liselotte. Het duo maakte het probleem visueel met foto’s, creëerde draagvlak met een handtekeningenactie en ging in gesprek met stakeholders tijdens een tentoonstelling waarbij ze de 1000 foto’s hadden afgedrukt en opgehangen. ‘We hadden een grote wand in een galerie, waarop we alle foto’s hadden opgehangen, we nodigden wethouders en stakeholders uit en verder hoefden we eigenlijk niks meer te zeggen. Iedereen die daar binnen liep voelden direct dit is niet goed. Het visueel maken van zo’n probleem hielp enorm, dan ga je er iets bij voelen’, vertelde Auke-Florian. ‘Na een jaar lobbyen, campagne voeren en politici stalken was het gelukt. Na 3 oktober, het grootste feest in de stad, was het opeens schoner dan na een gemiddelde marktdag.’
CanalCups Expositie Foto: Auke-Alorian Hiemstra
De smaak te pakken
Daarna hadden ze de smaak te pakken. Auke-Florian: ‘Als we dit voor elkaar krijgen, dan moet er meer te bereiken zijn. En in de grachten dreef nog genoeg!’ Met (financiële) hulp van de Leidse universiteit en de gemeente, en dankzij een crowdfunding haalden Liselotte en Auke-Florian genoeg geld op voor een eigen kanovloot. Zo kreeg het project een doorstart als het citizen science-project ‘Plastic spotter’. Na het openen van hun eigen museum werd dit ‘De Grachtwacht’. Onder deze naam organiseren ze wekelijkse clean-ups om de plasticvervuiling aan te pakken. ‘Elke week,’ vertelt Liselotte, ‘ook als het sneeuwt of regent’. In vijf jaar tijd voerden Liselotte en Auke-Florian samen met hun groep vrijwilligers fanatiek actie, zodat er structureel minder plastic in de gracht belandt. Na het succes van de wegwerpbeker zorgden ze voor plastic-vrije terrassen en voerden ze een campagne tegen rondslingerende mondkapjes. Nu focussen ze op het afval van de markt. ‘Maar die geeft zich niet snel gewonnen’, zegt Auke-Florian.
Ligplaats
Zoals in elk onderzoek, krijgt ook dit duo te maken met verschillende obstakels. De financiën rondkrijgen zonder structurele financiële hulp is daarbij niet het enige. Door een aanpassing in de regelgeving van de gemeente, moesten de clean-up-kano’s ook een officiële ligplaats hebben. Auke-Florian: ‘Opeens stonden we achteraan in de rij om een ligplaats te bemachtigen. In de categorie ‘pleziervaart’ nog wel. Nog 1007 wachtenden voor ons.’ Een strijd om de clean-ups door te kunnen zetten begon. Liselotte: ‘Als we geen ligplaats konden bemachtigen, moesten de kano’s het water uit. Het heeft lang geduurd om op te lossen. Tot gesprekken met juristen aan toe. We konden niet geloven dat we van de gemeente moesten stoppen en bleven denken dat het om een foutje ging.’ Auke-Florian vult aan: ‘Uiteindelijk stapten we naar de pers en later die avond zaten we bij OP1 om te pleiten voor een ligplaats. Daarna was er plots toch iets mogelijk. We werden gedoogd. Alsof we iets illegaals aan het doen waren. Bijna twee jaar later kregen we toch een eigen plek toegewezen’. Ondanks deze obstakels blijven ze vastberaden en benadrukken ze het belang van communicatie en visuele impact om hun boodschap over te brengen.
‘Het visuele is heel belangrijk. Breng het in beeld en zorg dat het binnenkomt. Als je wil dat je onderzoek impact heeft en als je echt iets wil veranderen, dan moet je mensen zien te raken.
Wereldwijde impact
Liselotte heeft voor onderzoekers die een breder publiek willen bereiken het volgende advies: ‘Het visuele is heel belangrijk. Breng het in beeld en zorg dat het binnenkomt. Als je wil dat je onderzoek impact heeft en als je echt iets wil veranderen, dan moet je mensen zien te raken. Auke-Florian voegt daaraan toe: ‘Fotografie is een sterk middel om emoties aan te wakkeren, maar beeld wordt in de wetenschap vaak vergeten. Foto’s van onze vondsten gingen de hele wereld over, van The Guardian tot CNN, en zelfs National Geographic. Zo is de impact van een lokaal initiatief uiteindelijk veel groter. De foto van een baars verstrikt in een corona-handschoentje werd zelfs genomineerd voor de prestigieuze fotografieprijs ‘Wildlife Photographer of the Year’ door het Natural History Museum in Londen. ’
Een baars verstrikt in een corona-handschoentje Foto: Alexander Schippers
Doorzettingsvermogen
Bij De Grachtwacht hebben al meer dan 1000 mensen meegevaren met een clean-up en is er een actieve groep van een tiental vrijwilligers die het duo ondersteunen in alle werkzaamheden. Ze helpen mee met het begeleiden van de wekelijkse clean-ups, verzamelen en onderzoeken bijzondere vondsten en schrijven mee aan wetenschappelijke publicaties. Een belangrijk onderdeel van het succes van De Grachtwacht vertellen Auke-Florian en Liselotte. Liselotte: ‘Toen we zelf net het museumpje hadden, waren we avonden en hele weekenden in het brughuis bezig, en dat naast ons promotieonderzoek. Een vrijwilliger uit de buurt kwam dan bijvoorbeeld ’s avonds pasta langsbrengen met de boodschap jullie moeten wel goed eten. Dat waren zulke lieve momenten. Wanneer wij onszelf soms vergaten, dachten de vrijwilligers gelukkig wel aan ons. Dat motiveerde ons natuurlijk enorm om door te blijven gaan. Zonder vrijwilligers, hun doorzettingsvermogen, kennis en ervaring, is een project als dit nergens.’
Zonder vrijwilligers, hun doorzettingsvermogen, kennis en ervaring, is een project als dit nergens.
Grachtmuseum
Na een clean-up sorteren de deelnemers van de clean-up aan de kant alle vondsten. Auke-Florian: ‘We verzamelen niet alleen zwerfvuil, maar ook data. Juist dit onderzoekscomponent maakt De Grachtwacht zo bijzonder. We doen een bron- en contactonderzoek, en kijken waar het afval vandaan komt. Zo hopen we de bron dicht te draaien en te voorkomen dat het volgende week weer in de gracht ligt.’ Liselotte: ‘De mooiste objecten en de spannendste vondsten worden tentoongesteld in ons kleine museumpje in het brugwachtershuisje op de Marebrug. Hier vertellen we het verhaal van zwerfvuil, laten we in plastic verstrikte dieren zien, en is de vondst van de week er te zien. Het is altijd een strijd onder de deelnemers wie het gekste object.’
Toekomst
Het duo is al vijf jaar lang, naast hun promotieonderzoek, elk weekend bezig met De Grachtwacht. Met het prijzengeld willen Auke-Florian en Liselotte iemand aannemen die de praktische zaken gedeeltelijk uit handen kan nemen. Zo houden ze zelf meer tijd over om op allerlei creatieve manieren aan wetenschapscommunicatie te doen en kunnen ze meer tijd besteden aan het onderzoek naar plasticvervuiling in de stad samen met andere wetenschappers en vrijwilligers. Auke-Florian: ‘Er zijn zoveel verhalen die we hebben liggen en die we heel graag met de wereld willen delen. Ik denk dat er nog heel veel momenten komen dat je de krant openslaat en zegt dat zijn die mensen van die kano’s weer.’
De Grachtwacht werd genomineerd door Amy van Nobelen (Naturalis Biodiversity Center). Zij beschreef het initiatief als volgt:
Met deze nominatie wil ik het werk van Auke-Florian Hiemstra en Liselotte Rambonnet op het gebied van wetenschapscommunicatie eren. Hun citizen science onderzoeksinitiatief De Grachtwacht is een inspiratiebron voor andere wetenschappers. De Grachtwacht betrekt burgers actief bij het verzamelen van afval uit de Leidse grachten en doet onderzoek naar plasticvervuiling. Dankzij het onderzoek kunnen de bronnen van plasticvervuiling worden aangepakt, met schonere grachten voor mens en stadsnatuur als resultaat. Het initiatief snijdt aan twee kanten: dankzij de vrijwilligers doen Hiemstra en Rambonnet wetenschappelijk onderzoek naar plasticvervuiling, en dankzij het onderzoek zijn de vrijwilligers en de lokale burgers zich meer bewust van de stadsnatuur in en rond de grachten en de gevolgen van plasticvervuiling. De Grachtwacht inspireert zowel de samenleving als wetenschappers om samen te werken om meer impact te creëren op wetenschap en maatschappij.
