Prof. dr. Sjaak Neefjes

Neefjes is verantwoordelijk voor verschillende belangrijke doorbraken die een grote impact hebben gehad op zijn vakgebied. Zo doorgrondde hij de complexiteit van de verwerking van antigenen (stoffen die een reactie van het immuunsysteem opwekken) in geïnfecteerde cellen. Hij ontdekte dat veel nieuw gemaakte eiwitten direct weer worden afgebroken, waardoor het afweersysteem snel op infecties kan reageren. Dit fundamentele onderzoek leidde tot de ontwikkeling van radio-immunotherapie voor de behandeling van specifieke tumoren.

Neefjes ontdekte ook hoe bacteriële infecties, zoals salmonella, kanker kunnen veroorzaken. Omdat behandeling van salmonella-infecties mogelijk is, kunnen deze bevindingen worden vertaald in een preventieve aanpak van bepaalde vormen van kanker.

Een andere ontdekking draaide om anthracyclines, antikankermedicatie die veel patiënten maar korte tijd gebruiken omdat ze anders hartschade veroorzaakt. Neefjes toonde aan dat bepaalde anthracyclines kankercellen niet alleen doden door breuken in het DNA te veroorzaken, zoals tot dan toe werd gedacht. Ze beschadigen ook het chromatine (het ‘verpakkingsmateriaal’ van het DNA) door nucleosomen (eiwitbolletjes waar het DNA omheen zit gewikkeld) uit het DNA te gooien.

Hij liet zien dat stoffen die alleen het tweede effect hebben, in principe net zo effectief zijn én geen nadelige bijeffecten hebben. Daardoor kunnen patiënten langer worden behandeld; is behandeling voor patiënten met een verminderde hartfunctie mogelijk; en krijgen kankeroverlevers een betere kwaliteit van leven. Deze vinding leidde ertoe dat Neefjes besloot het ‘vergeten’ geneesmiddel, niet-cardiotoxische cytostaticum aclarubicine opnieuw te produceren, en een nieuwe, niet-toxische variant te maken van doxorubicine, het medicijn waarmee kankerpatiënten nu worden behandeld.

De Spinozacommissie noemt Neefjes ‘een uitzonderlijke wetenschapper met een intelligente stoutmoedigheid’. De hoogleraar speelde een sleutelrol bij twee gepatenteerde technologieën en is lid van onder meer de KNAW, de KHMW, de Noorse Academy voor Wetenschap en de Academia Europaea. Daarnaast is hij lid van tientallen jury’s en wetenschappelijke adviesraden bij Europese instituten en universiteiten. Hij is groepsleider bij het Oncode Instituut, hij leidt het NWO Zwaartekrachtprogramma Institute for Chemical Immunology (ICI) en won verschillende beurzen, waaronder twee keer een ERC Advanced Grant. Veel van zijn promovendi en postdocs zijn inmiddels hoogleraar, groepsleider of universitair (hoofd)docent.  Neefjes heeft zitting in de wetenschappelijke adviesraden van KWF en Kika en is betrokken bij het Prinses Máxima Centrum. Hij verschijnt regelmatig in de media om over zijn onderzoek te vertellen.

In de toekomst wil Neefjes onderzoeken wanneer salmonellabacteriën het laatste zetje geven om darmkanker te ontwikkelen. Ook wil hij met sociale wetenschappers rookpreventieprogramma’s voor het vmbo opzetten om kanker te voorkomen. Dankzij de Spinozapremie heeft hij nu het geld voor zijn misschien wel belangrijkste project: twee minder toxische anthracyclines – aclarubicine en doxorubicine –  naar de kliniek brengen.