Ostatni rok rządów PiS przyniósł wzrost skrajnego ubóstwa. Najgorzej od niemal dekady

"W 2023 roku zasięg ubóstwa skrajnego wyraźnie wzrósł, przy podobnym jak w roku 2022 zasięgu ubóstwa relatywnego. Zmalał natomiast zasięg ubóstwa ustawowego" — podał GUS (w dalszej części tekstu wyjaśniamy definicje).

Wzrost ubóstwa we wszystkich grupach

Tak jak w poprzednich latach, w 2023 r. dużą różnicę w zasięgach ubóstwa skrajnego odnotowano między mieszkańcami miast (3,3 proc.) a mieszkańcami wsi (11,5 proc.), którzy o wiele częściej doświadczali ubóstwa skrajnego.

Rok 2023, choć z różnym natężeniem, przyniósł wzrost zasięgów ubóstwa skrajnego we wszystkich analizowanych grupach — największy wzrost odnotowano wśród osób z gospodarstw domowych rolników (o 5,4 pkt proc.) oraz wśród osób utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł (o 5,1 pkt proc.).

Wskazano, że zaobserwowany w 2023 r. wzrost zasięgu ubóstwa skrajnego wobec poprzedniego roku miał miejsce w sytuacji poprawy przeciętnej sytuacji dochodowej gospodarstw domowych (w ujęciu nominalnym i realnym).

"Grupą najmniej zagrożoną ubóstwem skrajnym były osoby z gospodarstw domowych, których główne źródło dochodu stanowiła praca na własny rachunek (3,8 proc.). Niższe od przeciętnej w kraju stopy ubóstwa skrajnego zaobserwowano także wśród gospodarstw emerytów (5,9 proc.). Zbliżony do przeciętnego w kraju był zasięg ubóstwa skrajnego wśród osób z gospodarstw utrzymujących się głównie z pracy najemnej (6,4 proc.)" — czytamy dalej.

Wraz z wyższym poziomem wykształcenia malały zasięgi ubóstwa skrajnego. Osoby z gospodarstw domowych, w których głowa gospodarstwa domowego legitymowała się wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, doświadczały najczęściej ubóstwa skrajnego (12,8 proc.). Wyraźnie wyższy od przeciętnego był także zasięg ubóstwa skrajnego wśród osób z domów, gdzie osoba odniesienia legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym/branżowym (9,5 proc.). Niezmiennie najmniejszy zasięg ubóstwa skrajnego odnotowano wśród gospodarstw domowych z osobą odniesienia legitymującą się wykształceniem wyższym (3,5 proc.).

Niepełnosprawność, podobnie jak w latach poprzednich, zwiększała ryzyko ubóstwa skrajnego. W 2023 r. stopa ubóstwa skrajnego w gospodarstwach domowych z co najmniej jedną osobą posiadającą orzeczenie o niepełnosprawności wyniosła 9 proc., podczas gdy w gospodarstwach domowych bez takich osób – 6,1 proc.

Niezmiennie, im większa liczba dzieci na utrzymaniu w gospodarstwie domowym, tym zagrożenie ubóstwem skrajnym było większe. Wśród gospodarstw małżeństw z co najmniej trójką dzieci na utrzymaniu odnotowany zasięg ubóstwa skrajnego w 2023 r. wyniósł 6,9 proc., podczas gdy w gospodarstwach małżeństw bez dzieci na utrzymaniu wyniósł 1,7 proc., podobnie jak w gospodarstwach jednoosobowych (1,6 proc.).

Gorsza sytuacja mimo lepszej subiektywnej oceny

Zasięg ubóstwa relatywnego w 2023 r. pozostał na podobnym poziomie, co rok wcześniej (12,2 proc., co oznacza niewielki wzrost o 0,5 pkt proc.). Spadł zasięg ubóstwa ustawowego o ok. 2 pkt proc., do 4,1 proc. Jednak, jak zaznaczył GUS, granice tego rodzaju ubóstwa nie były podnoszone.

Wydawa�� się może zaskakujące, że w 2023 r. spadła jednocześnie wartość odsetka złych lub raczej złych ocen subiektywnych sytuacji materialnej wśród ogółu gospodarstw domowych (z ok. 6 proc. do ok. 5 proc. gospodarstw domowych). GUS zwraca jednak uwagę, że kierunek zmian subiektywnej oceny sytuacji materialnej nie musi iść w parze z kierunkiem zmian w zasięgach ubóstwa ekonomicznego. Są to miary o innym charakterze.

Zobacz też: Żyją za kilkanaście złotych dziennie. Wzrosło skrajne ubóstwo wśród dzieci

"Z przeprowadzonej analizy wynika, że bardzo złą lub raczej złą sytuację materialną gospodarstwa domowego deklarowały w badaniu, choć nieco rzadziej, także osoby znajdujące się powyżej progu ubóstwa, a na dobrą lub raczej dobrą sytuację — również osoby znajdujące się poniżej progu ubóstwa. Podobne okoliczności (z wyjątkiem wysokiej inflacji, jaka miała miejsce w 2023 r., jak i w okresie poprzedzającym) towarzyszące wzrostowi rok do roku zasięgu ubóstwa skrajnego wystąpiły też w 2018 r." — wskazano.

Definicje ubóstwa według GUS

Stopa ubóstwa skrajnego — odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy niż granica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) wyznaczająca poziom zaspokojenia potrzeb, poniżej którego następuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.

Stopa ubóstwa relatywnego — odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy niż granica ubóstwa relatywnego przyjęta na poziomie 50 proc. średnich miesięcznych wydatków ustalonych na poziomie wszystkich gospodarstw domowych z uwzględnieniem tzw. oryginalnej skali ekwiwalentności OECD.

Stopa ubóstwa ustawowego — odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy niż tzw. ustawowa granica ubóstwa, tj. kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z systemu pomocy społecznej.

Zmiany w zasięgu ubóstwa zależały zarówno od zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych mierzonych poziomem ich wydatków, jak również od wartości stosowanych progów ubóstwa.

Poziom granic ubóstwa skrajnego zależy od cen artykułów i usług konsumpcyjnych wchodzących w skład koszyka służącego do obliczania przez IPiSS minimum egzystencji. Z kolei wartość progów ubóstwa relatywnego zależy od poziomu przeciętnych wydatków ogółu gospodarstw domowych w kraju (stanowi ona 50 proc. średnich wydatków). Natomiast zmiany wartości granic ubóstwa ustawowego wynikają z decyzji dotyczących wysokości progów dochodowych uprawniających do ubiegania się o świadczenie pieniężne. Progi te zmieniają się w okresach kilkuletnich. W 2023 r. obowiązywały progi ubóstwa ustawowego, które zostały ustalone 1 stycznia 2022 r.

Mocno zwiększyła się sfera niedostatku

Inną ważną miarą stosowaną przez GUS w pomiarach kondycji gospodarstw domowych jest sfera niedostatku (określana też jako sfera niskiej konsumpcji). W odróżnieniu od ubóstwa skrajnego niedostatek bazuje na odmiennych standardach poziomu zaspokojenia potrzeb.

Granica sfery niedostatku oparta jest na minimum socjalnym obliczanym przez IPiSS. W koszyku minimum socjalnego uwzględnia się dobra i usługi służące nie tylko zaspokojeniu potrzeb egzystencjalnych (jak w przypadku minimum egzystencji), ale także towary i usługi niezbędne do wykonywania pracy, kształcenia, utrzymywania więzi rodzinnych i kontaktów towarzyskich oraz skromnego uczestnictwa w kulturze i rekreacji. Zakłada się, że wydatki konsumpcyjne na poziomie nie mniejszym niż minimum socjalne pozwalają na prowadzenie "minimalnie godnego życia" i na realizację integracyjnych potrzeb człowieka.

W 2023 r. zasięg sfery niedostatku wyniósł 46 proc., czyli o ok. 5 pkt proc. więcej niż w 2022 r. Była to najwyższa odnotowana wartość zasięgu sfery niedostatku w okresie 2010-2023 mimo poprawy przeciętnej sytuacji dochodowej gospodarstw domowych. Kierunek zmian stóp sfery niedostatku w latach 2010-2023 był podobny, jak w przypadku ubóstwa skrajnego.

Na ogół te same czynniki, które sprzyjają zwiększeniu ryzyka ubóstwa, w tym skrajnego, powodują również zwiększenie prawdopodobieństwa trafienia do sfery niedostatku.

W 2023 r. najwyższe odsetki osób żyjących w sferze niedostatku odnotowano wśród gospodarstw domowych rolników (66,5 proc.), utrzymujących się z niezarobkowych źródeł innych niż emerytury i renty (65,2 proc.), gospodarstw domowych, w których osoba odniesienia miała wykształcenie co najwyżej gimnazjalne (ok. 65,1 proc.), oraz gospodarstw z co najmniej trzema osobami w wieku 0-17 lat (58,6 proc.).

Stosunkowo duży zasięg sfery niedostatku odnotowano także wśród osób w gospodarstwach domowych z co najmniej jedną osobą z niepełnosprawnością (53,1 proc.), co wyraźniej widać w zestawieniu z gospodarstwami bez takich osób (44,5 proc.).