Africa
![]() |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Africa | |
Continent | |
Entidat | Continent |
Superficie • Total |
Pos. 2º de 7 30 271 000 km² |
Población • Total (2013) • Densidat |
Pos. 2º de 7 1 100 000 000 hab. 30,51 hab/km² |
Estaus | 53 |
Zonas horarias | UTC-1 a UTC+4 |
Chentilicio | Africano/a |
![]() |
Africa ye un d'os cinco continents, chunto con Europa, Asia, America y Oceanía. Muga a lo norte con a mar Mediterrania que la desepara d'Europa, a l'ueste con l'oceano Atlantico y a l'este con a mar Roya (que la desepara d'Asia), l'oceano Indico y Asia a traviés d'a canal de Suez. O continent africano tien una superficie de 30.221.532 km² (ye o segundo continent por a suya superficie) y una población de 1.000.010.000 d'habitants (tamién ye o segundo continent por a suya población, con o 16,14% d'os habitants d'o planeta), con una densidat de población de 30,51 hab/km². En fan parte 48 países (encluyendo-ie a isla de Madagascar, a mas gran d'as islas africanas) y 53 (encluyendo-ie tamién as islas y archipelagos).
Ye un continent con muita importancia ta la Historia, que gosa estar considerato l'orichen de l' Homo sapiens u mesmo d'a familia d'os Hominidae, seguntes os chacimientos localizatos por os arqueologos en Etiopía, Kenya u Tanzania, amás d'atros chacimientos menors en países como Sudafrica. Ye tamién uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización, en a val d'o río Nilo, con a civilización de l'Antigo Echipto, que yera en contacto con as civilizacions d'Orient Meyo y con as civilizacions d'a mar Mediterrania, como l'Antiga Grecia u l'Antiga Roma. Antiparte, en o sieglo XIX as potencias europeas establioron as suyas colonias en o continent, quedando nomás Liberia y Etiopía como as solas nacions independients, dica o proceso de descolonización en os anyos 1960, cuan a mayor parte d'os territorios africanos plegoron a la suya independencia. Dende ixe inte, o continent ha padeixito frecuents guerras (mas que mas guerras civils) y dende os anyos 1970 una constant situación de sequera en o centro-norte d'o continent, estando amás uno d'os puestos d'o mundo a on mas s'ha estendillato a SIDA, que ye en bels países una important causa de mortalidat.
A climatolochía d'o continent ye muit variata, con clima templato en as costas d'a mar Mediterrania y a o sud, en Sudafrica, climas calidos y diserticos en os tropicos y climas calidos y humidos en o ecuador terrestre, encara que una caracteristica común a toz ixes climas ye o feito que no bi ha en Africa ni plevias regulars ni grans montanyas que puedan templar o clima con cheleras u nieu, estando asinas a sola influencia dulcificadora d'o clima a que tien o suyo orichen en as mars y ocians exteriors. Tampoco no tien pas un rete desenvolicato de ríos, estando nomás ríos importants o río Nilo, que dende o o suyo naixedero en o centro-este d'o continent puya enta o norte ta desauguar en a mar Mediterrania, o río Congo, que dende o centro d'o continent marcha enta l'ueste dica l'oceano Atlantico, o río Nícher, que drena a parte centro-oriental d'o continent desauguando en o golfo de Guinea y o río Zambezi, o solo d'os grans ríos d'o continent que desaugua en l'Oceano Indico.
![](https://cdn.statically.io/img/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/AfricaCIA-HiRes.jpg/250px-AfricaCIA-HiRes.jpg)
Etimolochía
[editar | modificar o codigo]Encara que no gosa trobar-se una opinión unanime, sí ye platero que o nombre d'Africa provién d'o latín.
Seguntes una teoría, o suyo nombre deriva d'o nombre d'un viento d'a peninsula italica, l' africus, que designaba en a Campania a un viento humido que proveniba de Cartago. Cal parar cuenta que basicament, os romanos no designaban con o nombre d' Africa mas que a la parti occidental d'Africa d'o Norte, ye decir alto u baixo l'actual Tunicia.
Seguntes una segunda teoría, o continent recibió o suyo nombre d'o nombre d'una tribu berber, a tribu d'os Banu Ifren. O suyo antipasato eponimo yera Ifren, con un termin relacionato con as esplugas. Antiparte, Ifri ye o nombre d'una antiga diosa berber.
Cheografía
[editar | modificar o codigo]Cheografía fisica
[editar | modificar o codigo]![](https://cdn.statically.io/img/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Madagascar-carte.png/250px-Madagascar-carte.png)
O continent africano muga a lo norte con a mar Mediterrania que la desepara d'Europa, a l'ueste con l'oceano Atlantico y a l'este con a mar Roya (que la desepara d'Asia), l'oceano Indico y Asia a traviés d'a canal de Suez. Dende o suyo cabo septentrional, que se troba en Tunicia, dica o suyo cabo meridional, que se troba en Sudafrica, o continent s'estendilla 8.000 km, y dende o suyo cabo occidental en Cabo Verde dica o suyo cabo oriental en Somalia, alto u baixo 7.400 km. O continent africano tien una superficie de 30.221.532 km² (estando o segundo continent por a suya superficie) y una población de 1.000.010.000 d'habitants (tamién ye o segundo continent por a suya población, con o 16,14% d'os habitants d'o planeta), con una densidat de población de 30,51 hab/km². En fan parte 48 países (encluyendo-ie a isla de Madagascar, a mas gran d'as islas africanas) y 54 (encluyendo-ie tamién as islas y archipelagos). O país con una superficie mas gran ye Sudán, que ye o 10eno d'o mundo (antis d'independizar-se o Sudán d'o Sud, que s'ha convertito en o 54eno estau independient d'Africa).
O suyo litoral no tien accidents destacatos, encara que sí que cal charrar d'o golfo de Guinea, que se troba en a parte occidental d'o continent, en l'oceano Atlantico. Entre as suyas islas, cal destacar Madagascar (que ye a mas gran d'as islas d'o continent), as islas Canarias, as islas de Cabo Verde, Socotora, Zanzíbar, Reunión u as Comoras.
Tampoco no tiene Africa muitas montanyas d'altarias importants, encara que cal destacar o Kilimanjaro y o mont Kenya, con mas de 5.000 metros d'altaria sobre o livel d'a mar.
Os suyos ríos prencipals son o río Nilo (o mas largo d'o mundo), o río Congo, o río Nícher y o río Zambezi. Tamién cal citar bellos lacos, como o laco Victoria, o laco Malawi y u laco Tanganyka.
Cheografía humana
[editar | modificar o codigo]A distribución d'a población d'o continent africano no ye pas homochenia, por a gran diferenciación en as condicions climatolochicas. Asinas, parte d'o continent ye un disierto, como o disierto d'o Sahara u o disierto d'o Kalahari, y en atras grans partes d'o continent a existencia de selvas tropicals fa imposibles as grans concentracions humanas, que en ixas condicions se troban mas que mas en a val d'o río Nilo, que trescruza de sud enta norte a parti occidental d'Africa.
Africa ye o continent que poseya una mayor tasa de creixencia d'a población, con un 2,9% en os anyos 1975-1980 y un 3% en os anyos 1980-1990, a consecuencia d'una alta tasa de natalidat (44 por mil en 1986-1990), encara que ixe augmento de población queda mitigato por una alta tasa de mortalidat infantil, que reduz l'asperanza de vida meya d'os africanos dica las 53 anyadas de vida.
![](https://cdn.statically.io/img/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Official_languages_in_Africa.svg/250px-Official_languages_in_Africa.svg.png)
Africa ye un continent con una gran variedat lingüistica, y s'estima que se i charran arredol de 1.000 luengas diferents, a mayor parte con menos de 100.000 fablants. Debito a ista gran fragmentación lingüsitica, en a mayor parte d'os nuevos estaus establitos con o proceso descolonización mientres os anyos 1960 y os anyos 1970 han adoptato como luengas oficials a luenga de l'antiga metropoli; as excepcions en son os países de luenga arabe en Africa d'o Norte y bellos atros países, como Tanzania (con o suahili), Etiopia (con l'idioma amharico) y Somalia (con l'idioma somalí). J.H.Greenberg proposó en 1963 una división d'as luengas africanas en cuatre grans familias lingüisticas: as luengas afroasiaticas (con as luengas semiticas, as luengas echipcias, as luengas berbers, as luengas chadicas, as luengas cusitas y as luengas omoticas), as luengas nilotico-saharianas, as luengas khoisan y as luengas nichero-kor-dofanianas.
Respective d'a relichión, l'Islam dentró en Africa dende zaguerías d'o sieglo VII con as conquiestas arabes de l'Africa d'o Norte, y dende ista redolada s'estendilló enta o sud a traviés d'as rotas comercials por o disierto d'o Sahara y por a mar Roya y l'oceano Indico. O cristianismo, que yera present en o norte d'Africa dende as suyas mesmas oríchens, despareixió con a conquiesta arabe sin estar capable d'estendillar-se enta o sud, con a excepción d'Etiopía, y cuasi heba desapareixito dica que dende a segunda metat d'o sieglo XIX tornoron a amostrar-lo misioners europeus. Actualment arredol d'un 40-45% d'a población africana profesa l'islamismo, un 40-45% os diferents ritos cristianos y la resta conservan l'animismo anterior a la introducción d'ixas dos relichions monoteístas.
Respective d'as razas, se i puet trobar en Africa tipos racials prou esferenciatos, con un norte y un disierto d'o Sahara de raza blanca composato por os países arabes, un amplo grupo de raza negra en o sud y o centro d'o continent, con un reducito grupo de raza amariella en a isla de Madagascar. Antiparte, dende o sieglo XVII s'establió en o sud d'o continent, mas que mas en l'actual Sudafrica, una ampla presencia de blancos, os ditos afrikaans, d'orichen mas que mas neerlandés.
Países
[editar | modificar o codigo]En Africa se gosa distinguir entre l'Africa d'o Norte y l'Africa subsahariana (tamién dita de vegatas Africa negra, y aintro d'ista zaguera trobamos l'Africa Occidental, l'Africa Oriental, l'Africa Central y l'Africa Austral, cadaguna con caracteristicas propias.
En l'Africa d'o Norte predomina d'una man a raza blanca, a luenga arabe y a relichión islamica; tanimientres, en l'Africa subsahariana predomina a raza negra, con menos presencia de l'arabe (a excepción de zonas amanatas a o norte d'o continent) y a on a presencia d'a relichión islamica coexiste con os cultos animistas y con o cristianismo, encara que l'islamismo ye predominant en l'Africa Oriental y Central (con a notable excepción d'Etiopia).
País o territorio, con a suya bandera | Superficie (km²) | Población (2002) | Densidat de población (hab/km²) | Capital |
---|---|---|---|---|
Africa Oriental: | ||||
![]() |
27.830 | 8.090.068 | 229,0 | Bujumbura |
![]() |
2.170 | 690.948 | 283,1 | Moroni |
![]() |
23.000 | 768.900 | 20,6 | Chibuti |
![]() |
121.320 | 4.465.651 | 36,8 | Asmara |
![]() |
1.127.127 | 74.777.981 | 60,0 | Addis Abeba |
![]() |
582.650 | 34.707.817 | 53,4 | Nairobi |
![]() |
587.040 | 18.595.469 | 28,1 | Antananarivo |
![]() |
118.480 | 13.013.926 | 90,3 | Lilongwe |
![]() |
2.040 | 1.200.206 | 588,3 | Port Louis |
![]() |
801.590 | 19.686.505 | 24,5 | Maputo |
![]() |
26.338 | 8.648.248 | 280,9 | Kigali |
![]() |
455 | 83.688 | 176,0 | Victoria |
![]() |
637.657 | 7.753.310 | 12,2 | Mogadixo |
![]() |
Yuba | |||
![]() |
945.087 | 37.187.939 | 39,3 | Dodoma |
![]() |
236.040 | 24.699.073 | 104,6 | Kampala |
![]() |
752.614 | 9.959.037 | 13,2 | Lusaka |
![]() |
390.580 | 11.376.676 | 29,1 | Harare |
Dependencias europeas en Africa Oriental: | ||||
![]() |
44 | 0 | 0 | Saint-Denis |
![]() |
374 | 201.234 | 456,9 | Mamoudzou |
![]() |
2.512 | 787.584 | 296,2 | Saint-Denis |
Africa Central: | ||||
![]() |
1.246.700 | 10.593.171 | 8,5 | Luanda |
![]() |
475.440 | 16.184.748 | 34,0 | Yaoundé |
![]() |
622.984 | 3.642.739 | 5,8 | Bangui |
![]() |
1.284.000 | 8.997.237 | 7,0 | N'Djamena |
![]() |
342.000 | 2.958.448 | 8,7 | Brazzaville |
![]() |
2.345.410 | 55.225.478 | 23,5 | Kinshasa |
![]() |
28.051 | 498.144 | 17,8 | Malabo |
![]() |
267.667 | 1.233.353 | 4,6 | Libreville |
![]() |
1.001 | 170.372 | 170,2 | São Tomé |
Africa d'o Norte: | ||||
![]() |
2.381.740 | 32.277.942 | 13,6 | Alcher |
![]() |
1.001.450 | 70.712.345 | 70,6 | O Caire |
![]() |
1.759.540 | 5.368.585 | 3,1 | Tripoli |
![]() |
446.550 | 31.167.783 | 69,8 | Rabat |
![]() |
266.000 | 256.177 | 1,0 | L'Aaiún |
![]() |
2.505.810 | 37.090.298 | 14,8 | Jartum |
![]() |
163.610 | 9.815.644 | 60,0 | Túniz |
Dependencias europeas en Africa d'o Norte: | ||||
![]() |
7.492 | 1.694.477 | 226,2 | Las Palmas de Gran Canaria |
![]() |
20 | 71.505 | 3.575,2 | — |
![]() |
797 | 245.000 | 307,4 | Funchal |
![]() |
12 | 66.411 | 5.534,2 | — |
Africa Austral: | ||||
![]() |
600.370 | 1.591.232 | 2,7 | Gaborone |
![]() |
17.363 | 1.123.605 | 64,7 | Mbabane |
![]() |
30.355 | 2.207.954 | 72,7 | Maseru |
![]() |
825.418 | 1.820.916 | 2,2 | Windhoek |
![]() |
1.219.912 | 43.647.658 | 35,8 | Pretoria |
Africa Occidental: | ||||
![]() |
112.620 | 6.787.625 | 60,3 | Porto-Novo |
![]() |
274.200 | 12.603.185 | 46,0 | Ouagadougou |
![]() |
4.033 | 408.760 | 101,4 | Praia |
![]() |
322.460 | 16.804.784 | 52,1 | Abidjan, Yamoussoukro |
![]() |
11.300 | 1.455.842 | 128,8 | Banjul |
![]() |
239.460 | 20.244.154 | 84,5 | Accra |
![]() |
245.857 | 7.775.065 | 31,6 | Conakry |
![]() |
36.120 | 1.345.479 | 37,3 | Bissau |
![]() |
111.370 | 3.288.198 | 29,5 | Monrovia |
![]() |
1.240.000 | 11.340.480 | 9,1 | Bamako |
![]() |
1.030.700 | 2.828.858 | 2,7 | Nouakchott |
![]() |
1.267.000 | 10.639,744 | 8,4 | Niamey |
![]() |
923.768 | 129.934.911 | 140,7 | Abuja |
![]() |
196.190 | 11.343.328 | 57,8 | Dakar |
![]() |
71.740 | 5.614. 743 | 78,3 | Freetown |
![]() |
56.785 | 5.285.501 | 93,1 | Lomé |
Dependencias europeas en Africa Occidental: | ||||
![]() |
410 | 7.317 | 17,8 | Jamestown |
Total | 30.368.609 | 843.705.143 | 27,8 |
Historia
[editar | modificar o codigo]Prehistoria y Edat Antiga
[editar | modificar o codigo]Os grans imperios africanos
[editar | modificar o codigo]![](https://cdn.statically.io/img/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/African-civilizations-map-pre-colonial_es.svg/250px-African-civilizations-map-pre-colonial_es.svg.png)
En Africa de l'ueste, dende o sieglo VI dica prencipios d'o siguient milenio, a gran actividat comercial y a fertilidat d'a suya tierra, favoreixioron a emerchencia de poderosos reinos y imperios, como por eixemplo o reino Mossi, a civilización Nok, l'imperio de Mali, l'Oba de Benin, o reino de Kanem-Bornou, o Dahomey, o reino d'Oyo, l'imperio Ashanti, l'imperio de Ghana, l'imperio Songhai, l'imperio Djolof, l'imperio Kongo, l'imperio peul de Macina, o reino bambara de Segou u l'imperio Monomotapa.
O establimiento de l'imperio de Mali, tamién dito Mandé u Manden, ye sin garra dadalo uno d'os mas grans escaicimientos d'a historia d'Africa. Se produció en 1235, cuan Soundiata Keïta ganó con o suyo exercito a batalla de Kirina[3]. Soundiata se convertió alavez en "rei de reis" u "emperador", y se li considera como a uno d'os mas grans herores de toda Africa, encara que a transmisión oral d'a suya historia haiga puesto contribuir a que a suya vida tienga as caracteristicas propias d'un heroe de cuento. Dotó a lo suyo imperio d'una constitución, a carta de Kurukan Fuga u carta d'o Manden en 1236, que en bellos aspectos s'amana a una declaración de dreitos humans. Ista carta, que s'ha trensmitito oralment de cheneración en cheneración, reculle entre d'atros o dreito a la vida, a preservación d'a integridat fisica, a tolerancia, o respeto respective d'os sabios y marabouts, o prencipio d'educación d'os ninos por parte de toz, l'asociación d'as mullers a la vida politica, o buen trato respective d'os esclavos, etc. Mesmo se i fa mención d'una supresión d'a esclavitud, encara que ista institución continuó existindo de facto. A carta da igualment reglas economicas, y tamién respective d'a guerra.[4][5]
A l'este, o reino d'Etiopia continó con o reino d'Axum, que desembolicó relacions comercials entre Africa, Orient Meyo y a India.[6].
Ta rematar, en Africa austral, que inicialment yera ocupata por os pueblos khoisan y dimpués por os bantús, o Gran Zimbabwe, centro de l'imperio Monomotapa, i amanixe dende o sieglo IV.
Bellas federacions mas laxas de ciudaz-estau, como por eixemplo os yorubas y os haussa, tamién existioron, encara que a mayor parte d'istos reinos desapareixioron u a lo menos perdioron parte d'o suyo esplendor con a presencia d'os europeos en os puertos d'o golfo de Guinea.[7].
Economía
[editar | modificar o codigo]En a suya condición d'antigas colonias europeas, a mayoría d'os países africanos mantienen estreitas relacions economicas con a Unión Europea.
S'ha creyato una organización supranacional pareixita a la UE, dita Unión Africana, d'a que en fan parte a totalidat d'estaus africanos, con a excepción de Marruecos, que no reconoix a la Republica Arabe Sahraui Democratica que sí que en fa parte, en estar reconoixita por a resta de países africanos.
A mayor parte d'os países africanos se troban en una situación economica prou feble, en vivir alto u baixo o 50% d'a población africana con una baxisma renda per capita, mesmo inferior a un dólar estausunidense por día. Por ixo se considera que son países subdesembolicatos, estando en Africa la mayor parte de países d'o Tercer Mundo u "en vías de desembolique" seguntes a terminolochía economica. De feito, o Producto Interior Bruto d'Africa ye nomás o 2,6 d'o PIB mundial.
Recursos naturals
[editar | modificar o codigo]![](https://cdn.statically.io/img/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Diamond-39506.jpg/250px-Diamond-39506.jpg)
Sindembargo, Africa ye un continent prou rico en recursos naturals. Mientres a colonización europea, se fació a explotación d'os recursos mas fácils d'obtener, destacando-ne l'oro, o vori d'os alifants, as piedras preciosas (destacando-ne diamant, pero tamién d'atras) u las fustas preciosas u semi-preciosas. Os diamants, o petrolio, o gas natural y a menería en cheneral s'han feito mas frecuents dimpués d'a independencia, pero a manca de capitals t'a suya explotación ha feito que ixos recursos gosen estar propiedat d'interpresas foranas, mas que mas d'Europa y d'Estaus Unius, feito que condiciona a vida politica africana dende os anyos 1960.
O sector d'a industria ye cuasi inexistent en Africa, con as excepcions de Sudafrica, Echipto, Tunicia y Marruecos.
Vinclos externos
[editar | modificar o codigo]Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ Independient dende 2011 de Sudán.
- ↑ O Sahara Occidental ye reivindicato como país independient por a Republica Arabe Sahraui Democratica, qui administra a parte libre d'o territorio (un 20%), y por Marruecos, que ocupa o 80 % restant. A ONU lo considera un territorio no autonomo.
- ↑ (fr) Abdoulaye Diarra: Démocratie et droit constitutionnel dans les pays francophones d'Afrique noire : le cas du Mali depuis 1960, éd. KARTHALA, 2010, p.18.
- ↑ (fr) DIALLO Boubacar Séga: L'empire du Mali, Universidat de Bamako.
- ↑ Tiken Jah Fakoly - L'Afrique ne pleure plus, elle parle., Les arènes, 2008, p.12, 16-19.
- ↑ (en) Dr. Richard Pankhurst: Ethiopia Across the Red Sea and Indian Ocean, 1999: conchunto de 3 articlos publicatos en o diario etiope Addis Tribune sobre as relacions entre Etiopia y os países de l'oceano Indico mientres os periodos de l'Antigüidat y os inicios d'a Edat Meya, mas que mas con a India.
- ↑ (fr) MSN Encarta
Estatos d'Africa |
Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha |
1 Parcialment en Asia. 2 Parcialment reconoixito u en disputa |