Aller au contenu

Afrig

Jóge Wikipedia.
Afrig

Afrig, Afirig, moom la ñu jàppee ne mooy gox bi nit cosaanoo, su nu ko xoolee ci yaatuwaayam ak bariwaayu askanam (lu weesu gox bu Asi), mooy ñaareelu gox bi gënn a rëy ci àdduna bi. Yaatuwaayam tollu na ci 30.065.000 km², nekk 20,3% ci jéeri ji ci àdduna bi. Ay way dëkkam tollu ci lu ëpp 800.000.000, muy benn juroom ñaareel bu way dëkki àdduna bi. Afrik a ngi yem ci bëj-gànnaaram ci Géej gu Diggu gi, ci sowwu ci Mbàmbulaanug Atlas, ci bëj-saalum ci Mbàmbulaan gu Bëj-saalum gi, ci penku ci Mbàmbulaanug End. Asi rekk la taqalool ci yeneen gox yi. Yamoo gi jàll na ko. Ci jëmm doon na gox bu bari'y melokaan, te wuute teg ci.

Baatu «Afrig» moo ngi jóge ci turu Afridi yi, doonoon ag giir gu dëkkoon ci Bëj-gànnaaru Afrig ci diwaanu Kaartaas.

Beneen cosaanam moo bàyyikoo ci Berber Taferka «suuf», «boroom suuf». Ki fay dund la ñuy woowee Aferkiw, Latin yi soppi ko africanus, mu doonoon aw tundu waa rom ci Afrig. Araab yi di ko wax إفريقيا ifrīqīyā, mu doonoon Tiniisi gu tay gi.

Ñeneen ne ci baatu waa geres bii di aphrike («amul sedd»), latin di ko waxaprica («Bari naaj»), la jóge.

Afrik la ñuy jàppee ne mooy cosaanu nit, ndax desiti nit yi gën a yàgg ci àdduna bi fa la ñu ko gisee, ci Afrig gu Bëj-saalumu-Sahara.

Sahara cëru na bu baax ci màggug gox bi. Taariixu askani Bëj-gànnaaru Afrig yi day tolloo ak bu Tugal ak bu Penku gu Diggu gi. Li ëpp ci Afrig gu Bëj-saalumu-sahara amul woon genn jëflante ak li des ci àdduna bi, da ñoo beru woon.

Jamono ju yàgg ja

[Soppisoppi gongikuwaay bi]

Xay yi juddoo ci goxu Afrig, boole nañ leen ci yi gën a mag ci taariixu nit. Xayu Esipt ak bu Gana ak bu Mali, ak bu Kuush ak bu Songaay, añse.

Jamono ju yees ji

[Soppisoppi gongikuwaay bi]

Jàppum njaam

[Soppisoppi gongikuwaay bi]
Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Jàppum njaam

Ci li taariixkat yi wax, jàppum njaam mi ngi tambali ci xarnub VII ak araab yi. Ci lu gën a leer ci atum 652 ba Ab njiitu araab takk-taxawalee waa Nubi yi ngir ñu jox leen 360 ciy jaam at mu jot. barab yi njaay mi doon amee mi ngi dale ca Mali ba Penku Afrik, ci wàll gi féete bëj-saalumu Sahara.

Ci xayma nee nañ ci diggante xarnub XVIII ba ci xarnub XIX, benn ñenteel ci nit ñi ay jaam la ñu woon, walla ñu ñu manante (takk-taxawal) ci liggéey bu ñu sañut a bañ. Nee nañ njiitu waa afrik yi ci seen bopp ñoo doon jàppaate ak a jaayaate.

Waa tugal lu weesu bi ñu aakimoo (walla sancee) suufi Aamerig yi da ñoo soxla woon ay loxo yuy liggéey ci seen tool yi. Def nañ ko ci 400 at (1500-1888), ay jaam yu bari jënd nañ leen walla jàpp nañ leen ci tefesi afrik yi: Sowwu Afrig gépp, ak ci bëj-saalumam itam. Donte tereg jàppum njaam gi mi ngi waddoon ci lu jege atum 1850 (réew yépp bàyyeendoowuñu ko) amoon ay nit yu wëyoon di ko def cig làqatu ba ci 1900.

Jamono ju mujj ji

[Soppisoppi gongikuwaay bi]

Aakimoo gu waa tugal

[Soppisoppi gongikuwaay bi]

Jamonoy aakimoo gu tugal ci Afrig moo ngi tambalee ci Ndajeem Berlin (1884-1885) ba ci tembte yi ci atum 1960, sedatle gu réew yu tay yi ca la jóge. Ecoopi moo doonoon menn rèew mi ñu masut a teg

Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Melosuufug Afrig

Réewi Gox bi

[Soppisoppi gongikuwaay bi]
Pàcc yu tembte gu réewi Afrig yi
Turi Réew yeek seen raaya Rëyaay
(km²)
way-dëkk
(1 sulet 2002)
Fattaay
(ci km²)
Tembte Péey
Penku Afrig:
 Buruundi 27 830 8 090 068 229,0 1962 Bujumbura
 Komoor 2 170 690 948 283,1 1975 Moroni
 Jibuti 23 000 768 900 20,6 1977 Jibuti
 Eritere 121 320 4 465 651 36,8 1993 Asmara
 Ecoopi 1 127 127 74 777 981 60,0 Addis-Abeba
Royuwaay:SSD Sudaan gu Bëj-saalum 644 329 12 778 250 20 2011 Juba
 Keeñaa 582 650 34 707 817 53,4 1963 Nairobi
 Madagaskaar 587 040 18 595 469 28,1 1960 Antananariwo
 Malawi 118 480 13 013 926 90,3 1964 Lilongwe
 Mayot (Faraas) 374 201 234 456,9 Mamudsu
 Mosambik 801 590 19 686 505 24,5 1975 Maputo
 Ruwandaa 26 338 8 648 248 280,9 1962 Kigali
 Seysel 455 83 688 176,0 1976 Wiktoria
 Somali 637 657 7 753 310 12,2 1 suwe 1960 Mogadisu
 Tansani 945 087 37 187 939 39,3 1961 Dodoma
 Ugandaa 236 040 24 699 073 104,6 1962 Kampala
 Simbaawee 752 614 9 959 037 13,2 1980 Lusaka
 Saambi 390 580 11 376 676 29,1 1964 Arare
Diggu Afrig:
 Angolaa 1 246 700 10 593 171 8,5 1975 Luanda
 Kamerun 475 440 16 184 748 34,0 1 Samwie 1960 Yaunde
 Réewum Diggu Afrig 622 984 3 642 739 5,8 1960 Bangi
 Cadd 1 284 000 8 997 237 7,0 1960 Njamena
 Kongóo 342 000 2 958 448 8,7 1960 Brasawil
 Kongóo-Kinshasa 2 345 410 55 225 478 23,5 30 suwe 1960 Kinshasa
 Gineg yamoo 28 051 498 144 17,8 10 sattumbar 1974 Malabo
 Gaboŋ 267 667 1 233 353 4,6 17 ut 1960 Librewil
 Sao Tome ak Principe 1 001 170 372 170,2 1975 Sao Tome
Bëj-gànnaaru Afrig:
 Alseeri 2 381 740 32 277 942 13,6 1962 Alse
 Isipt 1 001 450 70 712 345 70,6 28 fewirie 1922 Xayra
 Libi 1 759 540 5 368 585 3,1 20 disembar 1951 Tripoli
 Marok 446 550 (710 050 ak sahara) 31 167 783 69,8 2 awril 1956 Rabat
 Sudaan 1 861 484 40 782 742 22 1956 Xartum
 Tiniisi 163 610 9 815 644 60,0 20 awril 1956 Tunis
Suufus waa-tugal ci bëj-gànnaaru Afrig :
 Duni Kanaari (Ispaañ) 7 492 1 694 477 226,2 Las Palmasu Kanaari gu Mag,
Santa Cruz gu Tenerif
 Ceuta (Ispaañ) 20 71 505 3 575, 2
 Madeira (Portugaal) 797 245 000 307,4 Funsal
 Melilla (Ispaañ) 12 66 411 5 534, 2
Bëj-saalumu Afrig:
 Botswana 600 370 1 591 232 2,7 Gaboron
 Lesoto 30 355 2 207 954 72,7 Maseru
 Namibi 825 418 1 820 916 2,2 Windok
 Afrig gu Bëj-saalum 1 219 912 43 647 658 35,8 Pretoria
 Eswatini 17 363 1 123 605 64,7 1968 Mbaban
Sowwu Afrig:
 Bene 112 620 6 787 625 60,3 Porto-Nowo
 Burkinaa Faaso 274 200 12 603 185 46,0 5 ut 1960 Uagadugu
 Kap Weert 4 033 408 760 101,4 5 sulet 1975 Praia
 Kodiwaar 322 460 16 804 784 52,1 7 ut 1960 Abijaa, Yamusukro
 Gaambi 11 300 1 455 842 128,8 1965 Banjul
 Gana 239 460 20 244 154 84,5 6 Maars 1957 Akra
 Gine 245 857 9 371 065 31,6 2 Oktoobar 1957 Konaakri
 Gine Bisaawóo 36 120 1 345 479 37,3 10 Sattumbar 1974 Bisaawóo
 Libeeria 111 370 3 288 198 29,5 1847 Morowia
 Mali 1 240 000 11 340 480 9,1 1960 Bamako
 Gànnaar 1 030 700 2 828 858 2,7 1960 Nuasot
 Niseer 1 267 000 10 639 744 8,4 1960 Ñaame
 Niseeria 923 768 129 934 911 140,7 1960 Abuja
Raaya Senegaal Senegaal 196 190 11 343 328 57,8 4 awril 1960 Ndakaaru
 Siraa Leyoon 71 740 5 614 743 78,3 1961 Freetown
 Togóo 56 785 5 285 501 93,1 27 Awril 1960 Lome
Lépp 30 368 609 843 705 143 27,8

Goxub Afrig gëstu gi aju ci ay way dëkkam

[Soppisoppi gongikuwaay bi]
Yërël bii jukki ci Way dëkki Afrig

Cosaan ak diine

[Soppisoppi gongikuwaay bi]

Xool: Diiney Afrig

Gëstukatu-làkk yi ci xayma nee nañ 2 000 làkk ci goxu Afrik, ñu boole leen ci ñeenti mbooloo, làkk yi fa cosaanoowul bokkuñu ci.

Koom-koomu Afrig

Lëkkalekaay yu biti

[Soppisoppi gongikuwaay bi]
Goxi / Kembaari àdduna si
Afritugalasi Oseyaani Afrig Tugalasi
Bëj-gànnaaru Aamerig Tugal Asi Bëj-saalumu Aamerig