2024

Su 2024 (MMXXIV in nùmeros romanos) est un'annu de su de XXI sèculos incumintzadu in sa die de lunis.

S'ONU dd'at decraradu annu de is camelidae^[1].

Sa FAO dd'at decraradu annu de atzione antitzipatòria in Amèrica Tzentrale^[2].

• 1 ghennàrgiu:
  • Egitu, Etiòpia, Iran, Aràbia Saudita e is Emirados Àrabos Unidos s'unint a sa BRICS^[3].
  • Sa Repùblica d'Artsakh est isòrvida in manera ufitziale pro s'èssere unida a s'Azerbaigián^[4].
  • Incumentzat su turnu de su Bèlgiu de presidèntzia de s'Unione Europea^[5].
• 2 ghennàrgiu: eletziones generales me is Ìsulas Marshall. Hilda Heine est eleta a presidente pro sa segunda borta non consecutiva^[6].
• 3 ghennàrgiu: in sa tzitade de Kemàn, Iran, in s'ìnteri de s'ammentu de s'ochidòrgiu de Qasem Soleimani, un'atentadu terrorista islàmicu ochiet a 94 persones^[7].
• 7 ghennàrgiu: eletziones generales in Bangladesh. Binchet sa Lega Populare Bengalesa pro sa de cuàturu bortas consecutivas.^[8][9]
• 8 ghennàrgiu: su presidente de Ecuador decrarat s'istadu de emergèntzia a pustis chi José Adolfo Macías Villamar, cabu de unu cartellu de sa droga, fuet de presone^[10].
• 10 ghennàrgiu: in Pàpua Noa Guinea, incumentzat unu sumbùgiu, nàschidu dae sa protesta pro sa ridutzione de su salàriu de is guàrdias de seguresa (atribuida a una faddina), chi at a causare 22 mortos e 44 ingortos^[11][12].
• 12 ghennàrgiu: Operatzione Bardianu de sa Prosperidade: una coalitzione conduida dae is Istados Unidos bombardat fortzas Houti in Jemen comente a risposta a is atacos a is naves in su Mare Ruju de su mese de ledàmene 2023^[13].
• 13 ghennàrgiu: eletziones presidentziales in Taiwan. Binchet Lai Ching-te (Partidu Progressista Democràticu) cun su 40% de is votos^[14].
• 14 ghennàrgiu:
  • Margarita II de Danimarca abdicat in su de 52 anniversàrios de rennu, lassende sa càrriga a fìgiu suo, Federicu X^[15].
  • Eletziones presidentziales me is Comoras. Pro more de sa boicotadura de s'opositzione, Azali Assoumani est torradu a elègere cun su 62,9 de is votos, ma cun s'acudida de su 16,3% isceti de is chi teniant deretu de votu^[16][17].
• 15 ghennàrgiu:
  • a pustis de una crisi polìtica curtza a pustis de is eletziones de su 2023, Bernardo Arévalo essit su de 52 presidentes de Guatemala^[18][19].
  • Nauru bogat su connoschimentu ufitziale a su Taiwan^[20].
  • Iran bombardat "tzentros de ispia anti-Iran" in Erbil (Iraq), acanta de su consoladu istadunidensu, s'arioportu locale e residèntzias tziviles^[21].
  • Kim Jong Un, ghia de sa Corea de su Nord, abbandonat s'idea de unificare su paisu cun sa Corea de su Sud, e domandat de cambiare sa costitutzione pro dda cunsiderare paisu inimigu^[22].
• 16 ghennàrgiu: S'Iran ghetat una sèrie de atacos cun mìssiles e drones in sa provìntzia pakistana de su Balochistan, narende chi boliat corpire su grupu militante iranianu Baloch Jaish ul-Adl.^[23]
• 18 ghennàrgiu: su Pakistan ghetat atacos aèreos de vindita contras sa provìntzia iraniana de Sistan e Baluchestan^[24].
• 19 ghennàrgiu: su Giapone est su de chimbe paisos chi renessent a aterrare a subra de sa Luna, cun sa missione SLIM^[25].
• 24 ghennàrgiu: unu bòlidu russu cun 65 presoneris de gherra ucràinos, ses membros de echipàgiu e tres guàrdias ruet sena lassare subrabìvidos^[26].
• 26 ghennàrgiu:
  • S'ONU pedit a Israele totu is mesuras possìbiles pro evitare atos de genotzìdiu in Gaza^[27]. Aberit fintzas un'imbìstigu in contu de unos cantos impreados suos, suspetados de àere leadu parte a is atentados de su 7 de su mese de ledàmene passadu^[28].
  • Eletziones generales in Tuvalu. Feleti Teo est eletu primu ministru^[29].
• 27 ghennàrgiu: s'Iran ponet unu satèllite a 275 km de artària, sa màssima in ue siat mai lòmpida, moende oriolos in contu de sa capatzidade sua de ghetare atacos de mìssiles cun pretzisione^[30].
• 28 ghennàrgiu: Niger, Mali e Burkina Faso annùntziant de bòlere lassare sa Comunidade Econòmica de is Istados de s'Africa Otzidentale, acusende·dda de àere traidu is ideales de is fundadores suos^[31].

• 2 freàrgiu: in Cile, me is comunas de Viña del Mar e Valparaiso e àteras s'isvilupat unu fogu chi isperdet àreas mannas de padente, urbanas e industriales, ochiende fintzas a 131 persones, su prus nùmeru artu de vìtimas in eventos de custu tipu in su sèculu XXI^[32][33].
• 6 freàrgiu: s'ex-presidente de Cile Sebastián Piñera morit in sa ruta de un'elicòteru.
• 4 freàrgiu: eletziones generales in El Salvador. Nayib Bukele (de Nuevas Ideas, partidu de tzentru-dereta) est torradu a elègere^[34].
• 8 freàrgiu: eletziones parlamentares in Pakistan. Sa majoria de is iscannos andat a polìticos indipendentes, chi benint in parte manna dae su partidu natzionalista bandidu de tzentru Movimentu pro sa Giustìtzia de Pakistan^[35].
• 10 freàrgiu: sa presidente de Ungheria Katalin Novák renùntziat a sa càrriga a pustis de un'iscàndalu nàschidu pro àere fatu gràtzia a un'òmine cundennadu pro pedofilia^[36].
• 11 freàrgiu: segundu turnu de is eletziones generales in Finlàndia. Su cunservadore Alexander Stubb est torradu a elègere a presidente^[37].
• 14 freàrgiu:
  • In Kansas City (Missouri), Istados Unidos, morit una persone e 21 sunt ingortas in un'isparadòrgiu in s'ìnteri de sa festa pro sa bìnchida de su Super Bowl^[38].
  • Eletziones presidentziales in Indonèsia. Binchet Prabowo Subianto de su Movimentu Gran Indonesia (dereta)^[39].
• 18 freàrgiu: in su cuntestu de sa Gherra Russu-Ucraina, sa tzitade ucràina Avdíivka ruet in manu a is fortzas armadas russas a pustis de meses de cumbatas^[40].
• 21 freàrgiu: a su mancu 60 sordados russos morint a pustis chi duos mìssiles ucràinos corpint unu tzentru de annestru in sa regione de Donetsk, Ucràina^[41].
• 22 freàrgiu:
  • Unu fràigu de 138 apartamentos de brùsiat in sa tzitade de València. Morint 10 persones e 15 sunt fertas^[42].
  • Nova-C lander, de s'azienda americana Intuitive Machines est su primu veìculu cummertziale a aterrare a subra de sa Luna^[43].
• 24 freàrgiu: sa Comunidade Econòmica de is Istados de s'Africa Otzidentale santzionat su Niger e sighit a pedire sa liberatzione de s'ex presidente Mohamed Bazoum e sa famìlia sua^[44].
• 28 freàrgiu: Haiti decrarat s'istadu de emergèntzia a pustis chi bandas atzòchiant in suas presones e esigint is dimissiones de su primu ministru Ariel Henry^[45].
• 29 freàrgiu: sordados de is fortzas armadas de Israele ochient a prus de chentu persones in sa Tzitade de Gaza. Su contu de is vìtimas palestinesas de sa gherra passat is 30000 persones^[46].

• 7 martzu: s'Isvètzia intrat in sa NATO^[47].
• 8 martzu: s'ex presidente de Honduras Juan Orlando Hernández est decraradu culpàbile de tràficu de droga dae una corte federale de Noa York^[48].
• 10 martzu: eletziones legislativas in Portogallu^[49].
• 11 martzu: su primu ministru e presidente de Haiti Ariel Henry annùntziat is dimissiones cando unu guvernu de transitzione at a essere formadu, pro neghe de s'ispainadura de sa violèntzia de sa gherra de bandas in sa capitale de s'istadu^[50].
• 13 martzu: s'Unione Europea aprovat sa Lege a subra de s'Inteligèntzia Artifitziale, su primu regulamentu de su mundu in contu de custos trastos^[51].
• 14 martzu: Tres sordados morint e 27 persones sunt feridas in un'atacu de 5 terroristas de s'organizatzione Al Shabaab contra a s'Hotel Syl de Mogadìsciu, capitale de Somàlia, frecuentadu dae funtzionàrios de su guvernu e legisladores. Is 5 terroristas sunt istados ochidos dae agentes de seguresa^[52].
• 15-17 martzu: eletziones presidentziales in Rùssia. Vladimir Putin est torradu a elègere^[53].
• 22 martzu: in Krasnogorsk, Rùssia, terroristas de s'ISIS-K ochient a su mancu a 145 persones e nde ferrent a àteras 551 in un'atacu in una sala de cuntzertos^[54].