Tonga
| |||||
| Dewiza: Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofiʻa (Bóg i Tonga są moim dziedzictwem) | |||||
| Hymn: Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga (Pieśń króla wysp Tonga) | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
4 czerwca 1970 | ||||
| Władca | |||||
| Premier | |||||
| Powierzchnia |
748 km² | ||||
| Populacja (2017) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
142 os./km² | ||||
| Kod ISO 3166 |
TO | ||||
| Waluta |
paʻanga (TOP) | ||||
| Telefoniczny nr kierunkowy |
+676 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
TON | ||||
| Kod samolotowy |
A3 | ||||
| Strefa czasowa |
UTC +13 | ||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
| |||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
Tonga, Królestwo Tonga (tongański Puleʻanga Tonga, ang. Kingdom of Tonga) – państwo leżące na archipelagu o tej samej nazwie, w Polinezji na południowym Pacyfiku, położone w jednej trzeciej drogi pomiędzy Nową Zelandią a Hawajami, na południe od Samoa, na zachód od Niue i na wschód od Fidżi. Jedno z nielicznych państw pozaeuropejskich, które nigdy nie utraciły suwerenności[3].
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Tonga od północy graniczy z Samoa, od północnego zachodu z Wallis i Futuną, od zachodu z Fidżi, od wschodu z Niue, a od północnego wschodu z Samoa Amerykańskim. Archipelag Tonga składa się z ok. 170 wysp podzielonych na trzy główne grupy: Tongatapu, Haʻapai, Vavaʻu. Wyspy Tonga są przeważnie niskimi, koralowymi atolami, jedynie nieliczne są pochodzenia wulkanicznego z czynnymi wulkanami. Najwyższy szczyt na wyspie Kao – 1030 m n.p.m. Klimat podrównikowy wilgotny. Średnia temperatura powietrza wynosi w styczniu 30 °C, a w lipcu 25 °C. Często występują cyklony tropikalne. Lasy pokrywają 11% powierzchni. Występuje tam największy na świecie nietoperz – rudawka pacyficzna, a także wiele gatunków ptaków.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsi osadnicy pojawili się na Tonga ok. 3100 lat temu[4]. Byli to Austronezyjczycy reprezentujący kulturę Lapita. Kolejna fala migracji dotarła ok. dwa tysiące lat temu, gdy osiedlili się przedstawiciele kultury Vavaʻu.
Nie później niż w połowie X wieku powstała tongijska monarchia[5]. Pierwszym znanym z imienia królem był ʻAhoʻeitu. Władcy, znani jako Tuʻi Tonga, stworzyli silne państwo określane niekiedy jako Imperium Tonga, które przez 400 lat podbijało i kolonizowało nowe tereny, w tym wschodnie Fidżi, Niue, Samoa, czy Tokelau[4]. Około 1470 roku władzę przejęła boczna linia dynastii, Tuʻi Haʻa Takalaua, która po około 130 latach musiała ustąpić władzę trzeciej linii, Tuʻi Kanokupolu[5].
W 1616 roku nastąpił pierwszy kontakt z Europejczykami, gdy holenderscy żeglarze Willem Schouten i Jacob Le Mairie dotarli do wysp Niua na północy kraju[6]. Przez kolejne dwa stulecia raz po raz Europejczycy docierali do Tonga, w tym Abel Tasman i James Cook[6]. W granicach państwa miał też miejsce słynny bunt na Bounty[6]. Pojmany w 1806 roku William Mariner nauczył się lokalnego języka i opublikował książkę An Account of the Natives of the Tongan Islands, będącą cennym źródłem o kulturze ówczesnych mieszkańców.
Okres między 1799 a 1852 rokiem był czasem chaosu i wojen domowych. Wówczas nastąpiło kilka kluczowych zmian w państwie. W 1826 roku misjonarze metodystyczni i w 1842 roku katoliccy wprowadzili chrześcijaństwo. Wówczas też władzę zdobył król Taufaʻahau, który przyjął w 1831 roku chrzest, a w 1845 roku skonsolidował władzę jako król Jerzy Tupou I[6]. Skodyfikował prawo, nadając konstytucję w 1875, podpisał międzynarodowe traktaty z Niemcami (1876), Wielką Brytanią (1879) i Stanami Zjednoczonymi (1888), które uznawały niepodległość państwa. Za jego rządów królestwo przyjęło współczesne symbole: flagę, herb i hymn.
Jego następca, Jerzy Tupou II objął władzę w 1893. W wyniku rosnących napięć między europejskimi potęgami zdecydował się na podpisanie traktatu przyjaźni z Wielką Brytanią w 1900, jaki nadawał królestwu status „chronionego państwa” (ang. protected state). W jego wyniku ustrój Tonga był utrzymany i rząd miał pełnię władzy na terytorium kraju, ale politykę zagraniczną prowadziła Wielka Brytania (choć wymagane były konsultacje z władzami Tonga)[3]. 3 września 1939 roku Tonga wypowiedziało wojnę III Rzeszy przyłączając się do państw alianckich w czasie II wojny światowej[7][8].
W 1970 roku Tonga wypowiedziało traktat przyjaźni z Wielką Brytanią odzyskując pełnię suwerenności, jednocześnie wstępując do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1999 królestwo przystąpiło do ONZ.
W ciągu swego 41-letniego panowania król Taufaʻahau Tupou IV, który objął władzę w 1965[9], był wielokrotnie atakowany za zbyt silny ucisk obywateli[5]. Pod koniec lat 80. uformował się na wyspach opozycyjny Ruch na rzecz Demokracji, który w wyborach w lutym 1993 zdobył 6 mandatów (z 9 możliwych) w 23-osobowym parlamencie[4].
W sierpniu i wrześniu 2005 królestwem wstrząsnął strajk 3 tys. pracowników sektora publicznego, którzy domagali się podwyżek płac i poprawy warunków pracy[5]. Po 44 dniach negocjacji żądania zostały spełnione. Opozycja jednak, wykorzystując nastroje w społeczeństwie, wysunęła postulaty polityczne dotyczące demokratyzacji kraju. Po demonstracjach pod pałacem królewskim i naciskach ze strony części parlamentarzystów, król zgodził się powołać niezależną komisję, która zaproponowała zmiany ustrojowe w celu większej demokratyzacji kraju. Obecnie[kiedy?] trwają prace nad zmianą konstytucji według projektu przedstawionego przez komisję.
29 lipca 2008 Pałac poinformował, że nowy król Jerzy Tupou V będzie rezygnował z atrybutów władzy absolutnej i przekaże część obowiązków premierowi. Podkomorzy królewski powiedział, że ma to na celu przygotowania monarchii do wyborów w 2010. Jednakże władca zmarł w 2012, a jego następca Tupou VI postanowił wstrzymać proces reform[4].
29 sierpnia 2016 Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Królestwem Tonga[10].
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
W wielu językach polinezyjskich słowo tonga oznacza „południe”. Nazwa kraju pochodzi od słowa tongahahake tłumaczenie „południowo”, pierwotnie oznaczało, że „wiatr wieje z południowo-wschodniej części kraju”.
Polityka[edytuj | edytuj kod]
Tonga jest jedyną monarchią na Pacyfiku (poza monarchiami pozostającymi w unii personalnej z Wielką Brytanią), a także jedyną należącą do brytyjskiej Wspólnoty Narodów (poza commonwealth realms). Władza królewska jest znacznie większa niż w monarchiach europejskich, a szacunek dla króla jest tak samo duży jak przed stuleciami i jest ściśle powiązany z tongijską tradycją.
Głową państwa jest król, w latach 2006–2012 był nim Jerzy Tupou V, od 2012 r. królem jest jego młodszy brat Tupou VI. Król mianuje premiera i ministrów, często dożywotnio (w praktyce ministrowie pracują do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego, co gwarantuje stabilność i ciągłość prac rządu). Częścią systemu politycznego Tonga jest również parlament. Jednak jego demokratyczna legitymizacja jest ograniczona. Obywatele mogą wybierać 9 spośród 23 deputowanych. Reszta jest wybierana spośród członków prominentnych rodów i nominowana przez króla. W Tonga nie działają partie polityczne w zwyczajowym rozumieniu tego słowa, w końcu lat 80. powstał jednak opozycyjny ruch obywatelski domagający się demokratyzacji kraju.
11 lutego 2006 ze stanowiska premiera niespodziewanie zrezygnował brat króla i ówczesny następca tronu, książę Ulukalala Lavaka Ata, pół roku po serii demonstracji domagających się demokratyzacji państwa. Jego następca, Feleti Sevele, był pierwszym premierem w historii niebędącym członkiem rodziny królewskiej.
System szkolnictwa na Tonga jest darmowy i obowiązkowy dla dzieci do dwunastego roku życia, oparty na symbolicznych opłatach za edukację średnią i systemie stypendiów zagranicznych na studia wyższe.
W 2011 roku w przypadku 99% młodzieży w wieku 10–14 lat potrafiło czytać i pisać po tongijsku. Z wiekiem wzrastał odsetek analfabetów w grupie osób posługujących się językiem tonga, lecz nadal czytać i pisać potrafiło ponad 90% respondentów. Jednak w przypadku osób posługujących się językiem angielskim wraz z wiekiem znacznie (do nieco ponad 50% u kobiet i niecałych 65,5% u mężczyzn) malał odsetek piśmiennych[11].
Dostęp do opieki medycznej jest nieograniczony. Jeśli chodzi o prawo posiadania ziemi, jest ono konstytucyjnie chronione – zakazana jest sprzedaż ziemi cudzoziemcom (choć może ona być im dzierżawiona). Na zurbanizowanych terenach głównej wyspy archipelagu, Tongatapu, gdzie zamieszkuje 60% populacji tongijskiej, ziemi jest stosunkowo niewiele. Ziemia uprawna jest jednak dostępna na innych wyspach, o charakterze bardziej rolniczym. Większość ludności utrzymuje się z produkcji żywności – rolnictwa, rybołówstwa i hodowli, co pokrywa ok. połowy potrzeb żywnościowych kraju. Kobiety i mężczyźni mają równy dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej. Równouprawnienie występuje także w sferze zatrudnienia, jednak kobiety są dyskryminowane w kwestii posiadania ziemi i polityki, często ma też miejsce przemoc domowa[potrzebny przypis]. Wskaźniki przestępczości są dość niskie, lecz wzrastają, co jest przypisywane powrotowi rodowitych Tongijczyków z zagranicy, np. w wyniku deportacji[potrzebny przypis].
Na Tonga występują tendencje prodemokratyczne, kładące nacisk na potrzebę reform i lepszej reprezentacji większości w parlamencie. Jednak monarchia nadal cieszy się poparciem społecznym[potrzebny przypis].
Monarchowie[edytuj | edytuj kod]
- 1875–1893 Jerzy Tupou I
- 1893–1918 Jerzy Tupou II
- 1918–1965 Salote Tupou III (królowa)
- 1965–2006 Taufaʻahau Tupou IV
- 2006–2012 Jerzy Tupou V (koronowany 6 sierpnia 2008)
- od 2012 Tupou VI
Religia[edytuj | edytuj kod]
Struktura religijna kraju w 2016 roku według CIA[1]:
- protestanci – 63,9%:
- metodyści (Wolny Kościół Weslejański, Wolny Kościół Tonga i Kościół Tonga) – 52,3%,
- adwentyści dnia siódmego – 2,5%,
- mormoni – 19,7%,
- katolicy – 13,7%,
- inne religie – 2,1%,
- brak religii – 0,6%.
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Gospodarka Tonga należy do najbardziej zróżnicowanych w Oceanii. Jej podstawą jest rolnictwo, które zatrudnia 65% ludności czynnej zawodowo. Na eksport przeznacza się orzechy kokosowe i banany, oraz wanilię, w której uprawie i eksporcie kraj ten zajmuje 7 miejsce na świecie. Wiele małych przedsiębiorstw, szczególnie w handlu detalicznym, jest zdominowane przez chińskich imigrantów. Sektor produkcyjny składa się z rzemiosła i kilka innych bardzo małych branż, które tworzą tylko 3% PKB. We wrześniu 1974 otwarty został Bank of Tonga. Kraj importuje żywność, głównie z Nowej Zelandii. Sektor przemysłowy stanowi 10% PKB. Kraj pozostaje uzależniony od pomocy zewnętrznej. Rząd podkreśla konieczność rozwoju sektora prywatnego, w szczególności wspiera inwestycje. Głównymi partnerami handlowymi Tonga są: Australia, Nowa Zelandia, Japonia i Fidżi.
Energia elektryczna[edytuj | edytuj kod]
| Produkcja | 41 GW h |
| Zużycie | 38,13 GW h |
| Eksport | 0 kW h |
| Import | 0 kW h |
Emisja gazów cieplarnianych[edytuj | edytuj kod]
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Tonga wyniosła w 1990 roku 0,150 Mt, z czego 0,064 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,888 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 190 kg. Następnie emisje nieregularnie rosły, osiągając maksymalne wartości w 2012. Wzrost emisji wynikał głównie z jej zwiększenia przez transport. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,123 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,124 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 208 kg. Głównym gazem cieplarnianym emitowanym z Tonga na początku lat 90. był metan, ale wraz ze wzrostem emisji dwutlenku węgla, to on stał się głównym gazem. Na trzecim miejscu jest podtlenek azotu[12].
Trzęsienia ziemi[edytuj | edytuj kod]
| Data | Siła (w skali Richtera) | Ofiary |
|---|---|---|
| 4 maja 2006 | 7,9 | Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała |
| 9 grudnia 2007 | 7,9 | Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała |
| 19 marca 2009 | 7,6 | Trzęsienie ziemi było odczuwalne w Nowej Zelandii i North Island, jednak oficjalnych ofiar nie ma. |
Media[edytuj | edytuj kod]
Prasa[edytuj | edytuj kod]
| Światowa dystrybucja | „The Daily Tongan” |
| Regionalna dystrybucja | „Taimi o Tonga” – Tonga, Nowa Zelandia, Australia, Stany Zjednoczone |
| Krajowa dystrybucja | „Keleʻa”, „Talaki”, „Kalonikali”, „Tauʻataina” |
Telewizja[edytuj | edytuj kod]
Tonga Broadcasting Comission (Telewizja Tonga 1, Telewizja Tonga 2).
Radio[edytuj | edytuj kod]
Zdrowie[edytuj | edytuj kod]
Występuje wirusowe zapalenie wątroby typu A, istnieje też zagrożenie infekcjami bakteryjnymi. Od osób, które przed przyjazdem do Tonga przebywały w regionie dotkniętym żółtą febrą i cholerą, wymaga się zaświadczenia o szczepieniach przeciwko tym chorobom. Występuje wiele gatunków komarów. Opieka zdrowotna jest na bardzo niskim poziomie, brak nawet lekarstw[potrzebny przypis]. Poza stolicą i Neiafu nie ma ośrodków opieki medycznej; poważniejsze przypadki wymagają przetransportowania za granicę.
Tonga jest jednym z krajów, gdzie najczęściej występuje nadwaga u osób dorosłych[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Explore All Countries Tonga [online], The World Factbook – Central Intelligence Agency.
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-22]. (ang.).
- ↑ a b Protectorates and Protected States 3.14, Oxford Public International Law.
- ↑ a b c d Tonga History, Lonely Planet.
- ↑ a b c d Tonga - History, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ a b c d Three Millennia Of History [online], Kingdom Of Tonga.
- ↑ Tonga - Polska w Nowej Zelandii - Portal Gov.pl [online], Polska w Nowej Zelandii [dostęp 2023-11-29] (pol.).
- ↑ Tongan Defence Force, [w:] www.aucklandmuseum.com [online], Auckland Museum.
- ↑ Member states: Tonga Commonwealth of Nations.
- ↑ Byli jednymi z pierwszych, którzy wypowiedzieli wojnę Niemcom. Polska nawiązała relacje z Tonga [online], Źródło: PAP, TVN 24, 30 sierpnia 2016.
- ↑ Tonga 2011 Census of Population and Housing, Volume 2: Analytical Report. Tonga Department of Statistics. [dostęp 2015-12-10].
- ↑ Tonga, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 226, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
- ↑ The World Health Organization warns of the rising threat of heart disease and stroke as overweight and obesity rapidly increase. Światowa Organizacja Zdrowia. [dostęp 2016-06-04]. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Strona monarchii Tonga. palaceoffice.gov.to. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-21)].
- Strona Tonga Broadcasting Comission
| Państwa | |
|---|---|
| Terytoria zależne | |
| Integralne części państw położonych poza Australią i Oceanią |
|
| Absolutne | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Konstytucyjne |
| ||||||||||
| Elekcyjne | |||||||||||
| Plemienne |
| ||||||||||
|
