Vejatz lo contengut

Aira (Lanas)

Aqueth article qu'ei redigit en gascon.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Vila d'Occitània
Aira
Aire-sur-l'Adour
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Vista generala d'Aira.
Armas
Geografia fisica
geolocalizacion
Coordenadas 43° 42′ 14″ N, 0° 15′ 42″ O
Superfícia 57,8 km²
Altituds
 · Maximala
 · Mejana
 · Minimala
 
176 m
80 m
68 m
Geografia politica
País  Gasconha
Parçan Tursan
Estat Bandièra de França França
Region
75
Navèra Aquitània
Departament
40
Lanas Escut de Lanas
Arrondiment
402
Lo Mont de Marsan
Canton
4001
Ador Armanhac, burèu centralizator (caplòc deu Canton d'Aira avant 2015)
Intercom
200018141
CC d'Aira
Cònsol Xavier Lagrave
(2020-2026)
Geografia umana
Populacion
Populacion totala
(2018)
6 119 ab.
Evolucion de la populacion
Evolucion de la populacion

6 673 ab.
Densitat 106,51 ab./km²
Autras informacions
Gentilici Aturins (en francés)
Còde postal 40800
Còde INSEE 40001

Aira[1][2] (Aire-sur-l'Adour en francés) qu'ei ua comuna gascona situada dens lo departament de las Lanas e la region de Navèra Aquitània, ancianament d'Aquitània.

Escut d'Aira

Esquarterat, au purmèr e au quatau d'aur deu leon d’azur de la coda horcada, au dusau e au tresau de gulas deu leon de porpra; lo tot encimat d’un cap d’azur cargat d’ua hlor de liri d’aur.

Comunas a l'entorn.

Aira qu’ei la mei grana comuna de Tursan, parçan deu Sud-Èst de las Lanas. Qu'ei situada dens lo vinhau deus Costalats de Sent Mont a 150 km capsús de Bordèu, 50 km capvath de Pau e 30 km cap Sud-Èst deu Mont, a l'endret on l'Ador entra dens lo departament de las Lanas Escut de Lanas, on se tòcan las regions de Tursan, d'Armanhac e de Vic Vilh.
Lo còr de la vila qu'ei situat sus l'Ador. L'ostau de vila, lo centre comerçant e la glèisa catedrau que's tròban sus l'arriba esquèrra. Los dus principaus lòcs-dits a despart de la vila que son Subehargas, sus l'arriba dreta, e lo quartièr deu Mas qui susploma l'arriba esquèrra dab la glèisa de Senta Quitèira. La comuna limitròfa de Barçalona de Gers que hè partida de la medisha aglomeracion. Las comunas tanhentas que son Vergonhan, Lo Hogar, Casèras, Dur Hòrt-Baishen, Baús Sobiran, Sorbets, La Trilha, Segòs, Lanús, Verneda, Barçalona de Gers.

Bénédicte Boyrie-Fénié que horneish una lista d'atestacions ancianas : Aturi (ripas ~) (sègle I, Lucan), Aturiensis (civitas ~) (cap a 400), Aturrus (Ausòni, sègle V, dus còps), Aturres (Sidòni Apollinar, sègle V), Aturae (sègle VI), Atora (vicus) (Gregòri de Tors, De Gloria Confessorum, 51), Adura (en latin, 1063), e Aire o Ayre et Le Mas (en francés, sègles XVII e XVIII).

Lo nom de la vila que vien deu nom deu flume, *átur, au cas subjècte[3], d'origina iberoaquitana, o, çò pus mens, prelatina (cf. lo flume francés Eure < Atura, e autes). Qu'ei accentuat sus l'iniciala, au lòc qu'a l'epòca romana, lo nom deu flume qu'estó accentuat sus la segonda sillaba, çò qui explica lo son nom modèrne : *atŭr > ador (sonorizacion normau de t intervocalica; ŭ, donc prononciada com brèva, que dona o barrada, presenta tanlèu lo sègle VI, e pas u). Per la vila, *Àt(u)ra (villa) que donèt Atra, puei Aira (en occitan, lo producte deu grop tr intervocalic qu'ei ir). Non i a cap de diferéncias énter l'opinion de Dauzat e Rostaing, la d'Ernèst Negre, e la de Bénédicte Boyrie-Fénié[4]. Lo nom latin oficial, Vicus Julii, estó pas conservat.

Abans l'epòca romana, un oppidum deu nom de Atura qu'existiva suu site d'Aira. D'aqueste nom, emprontat au flumi d'Ador, vienen autan plan lo nom de la vila d'Aira com lo deu Tursan (pagus aturensis). Aqueth país qu'èra poblat peus Tarusates.

Caplòc deus pòbles sosmetuts de cap a l'an 56 abans Jèsus Crist per Crassus, lòctenent de Juli Cesar, lo nom d'Aira e principaument lo nom deu son borg, es romanizat en Vicus Julii[5].

Per la seguida Aira que vadó, dab Tolosa, l'ua de las duas capitalas deu reiaume visigòt d'Euric (466-484) puish d'Alaric II (484-507), qui i promulgà en 506, lo son Breviari, condensat de dret roman, un an davant d'estar vinçut per Clodovèu.

Qu'es dens aquera tempòra, en 476, que Quitèira (o Quiteria, Guitèira), princessa catolica d'Espanha, hilha deu « rei » Caius e hugent lo son pretendent, seré estada descapitada peus Visigòts arians, a Aira. Lo son cap qu'i auré hèit chorrar ua hont miraculosa. Las legendas tocant senta Quitèira que son numerosas e que mèrcan originas diferentas (sii Espanha, Galícia, Portugau, sii lo reiaume visigòt de Tolosa), de tota mòda ne n'am pas nada hont istorica. Lo son culte qu'èra hòrt corrent capvath  Gasconha, on la hasèn guarir los maus de cap, la holia e l'arrauja.
Aira que vaid lo sièti d'un avescat.

La preséncia d'un representant de l'avesque d'Aira, Marcellus, au concili d'Agde de 506, que hè pojar hòrt lonh dens lo temps l'assegurança d'un sièti episcopau en aqueste endret. Aira que's perdó l'avescat a la Revolucion Francesa. A la debuta deu sègle xix, ua reorganizacion deus diocèsis de França (Concordats de 1801 e de 1817) qu'a aplegat los diocèsis d'Aira e de Dacs. Lo sièti principau de l'avescat qu'es estat oficiaument mudat en 1933 a Dacs, vila mei grana e miélher desservida preu camin de hèr. La glèisa catedrau d'Aira pòrta lo títol de Concatedrau.

Qu'es a Aira, mes en baish, dens la ciutat fortificada bordejant l'Ador, qu'un acòrd estó passat au sègle xii enter lo rei d'Anglatèrra, Edoard Ièr, e l'avesque d'Aira, l'un balhant la soa proteccion, e l'aut ua part deus sons revienguts.

Lo pelegrinatge de Sant Jacme de Compostèla

[modificar | Modificar lo còdi]

Aira qu'ei situada sus la Via Podiensis deu pelegrinatge de Sant Jacme de Compostèla.

Patrimòni Mondial de l'UNESCO
Patrimòni Mondial de l'UNESCO
Etapa precedenta

Barçalona de Gers
Romavatge de Sant Jacme de Compostèla

Via Podiensis
Etapa seguenta

Miramont e Sensac


Qu'i avè a Aira dus espitalets dont l'Espitalet de Manso, dens lo baish de la carrèra qui poja dinc a la glèisa de Senta Quitèira, uei carrèra Félix Despagnet. Los espitalets qu'èran petits espitaus taus romius. Qu'i èran arcuelhuts, neurits, suenhats, aconortats.

Los espitalets qu'èran tienuts per con·hrairias jacobitas compausadas en cada vila d'aqueths e aqueras qui avèn hèit lo pelegrinatge. Atau, en tornant çò qui avèn recebut, que mantienèn la tradicion. Qu'arcuelhèven los pelegrins qui passavan capvath la vila e qu'aprestavan los qui volèn partir. Los espitalets qu'èran tanbenh tienuts per ordis espitalèrs de cavaleria.

Epòca contemporanèa

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo 25 de mai de 1982 la brusla d'un establiment medicoescolar que hasó 24 morts, dont 21 mainatges.

Ua desviacion que contorneja la vila per l'oèst e travèrsa l'Ador sus un pont navèth.

Administracion

[modificar | Modificar lo còdi]
Lista deus cònsols successius
Periòde Identitat Etiqueta Qualitat
2014 2026 Xavier Lagrave UDI Conselhèr departamentau
març de 1989 2014 Robert Cabé PS Conselhèr generau e ancian deputat
març de 1977 1989 Jean Cledes UDF Conselhèr generau
1967 1977 Olivier Darblade PS Conselhèr generau
modificar « persona »
 v · d · m 
Evolucion demografica
Populacion comunala actuala (2013): 6156, totala:

1793 1800 1806 1821 1831 1836 1841 1846 1851
3 164 2 999 3 300 3 629 3 937 4 028 4 432 4 667 4 817

1856 1861 1866 1872 1876 1881 1886 1891 1896
4 888 5 144 4 885 4 361 4 754 4 562 4 684 4 551 4 510

1901 1906 1911 1921 1926 1931 1936 1946 1954
4 266 4 303 4 023 3 721 3 926 3 864 4 160 4 298 4 841

1962 1968 1975 1982 1990 1999 2006 2007 2008
5 168
5 665
5 896
6 242
6 205
6 003
6 089
6 070
6 092
6 653
2009 2010
6 275
6 839
6 279
6 813
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE
Evolucion de la populacion 1962-2008
Evolucion de la populacion 1962-2008


L'Ostau de vila (dempuish 1927) qu'aucupa ua partida de l'ancian avescat. Qu'es un bastiment deu sègle xvii, dab un escalèr de pèira e plafons dab caishons, ua tor redona dab un escalèr deu sègle xvi, encaperat en agachiu.

Au petit musèu arqueologic de l'Ostau de vila : pèiras escultadas de coscolhas de sent Jacme.

L'ostau de l'oficialitat, deu sègle XVIen, 6 rue Labeyrie, dab hièstras de mainèus, qu'èra la juridiccion on se sedèn los Jurats.

Lo pont de pèira de cinc arcas sus Ador data de 1852. Lo quai sud e los bòrds d'Ador que son estats amainatjats en ua permenada qui mia dinc a las arenas.

La Hala deus grons, octogonau, dab granas arcas de pèira, que data de 1860.

Viticultura : Costalats de Sent Mont (AOVDQS)

Personalitats ligadas dab la comuna

[modificar | Modificar lo còdi]

Naissance à Aira

Véder tanben

[modificar | Modificar lo còdi]

Ligams extèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Aira.

  1. Top'Òc Diccionari toponimic occitan del Congrès permanent de la lenga occitana.
  2. Toponimia Occitana (Institut d'Estudis Occitans) : IEO_BdTopoc : http://bdtopoc.org
  3. Albert Dauzat, Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud,reedicion 1984, p. 6
  4. Bénédicte Boyrie-Fénié, Dictionnaire toponymique des communes Landes et Bas-Adour, ed. CAIRN, Pau, 2005, p.33
  5. Panneau de présentation de la glèisa de Senta Quitèira d'Aira
Patrimòni Mondial de l'UNESCO
Patrimòni Mondial de l'UNESCO
Etapa precedenta

Barçalona de Gers
Romavatge de Sant Jacme de Compostèla

Via Podiensis
Etapa seguenta

Miramont e Sensac