— O tym, że miałam przerąbane dzieciństwo, dowiedziałam się od psychologa. — wspomina Ewa (45 lat). I nie, nie na terapii. Do gabinetu terapeutycznego przyjechałam jako przedstawiciel handlowy, przywiozłam ekspres do kawy. Załatwiliśmy transakcję, chcę się żegnać, a starszy pan, miły psycholog mówi, że też wychodzi. A ja wtedy zaczynam go instruować. "Ale powinien pan wyłączyć ekspres z kontaktu". "Jeszcze światło w gabinecie się pali. Trzeba zgasić", "A klimatyzację pan zostawia?".
Facet zaczął się na mnie dziwnie gapić. Po kolejnym moim pytaniu nie wytrzymał: "Ale co to panią właściwie obchodzi? Zachowuje się pani osoba z syndromem DDA (Dorosłe Dziecko Alkoholika). Przecież to mój ekspres, moje światło i moja klimatyzacja" — wypalił. Przytkało mnie.
"Co za debila spotkałam" — zwierzyłam się ówczesnemu narzeczonemu. Kilka miesięcy później sama zadzwoniłam do tego "debila" i poprosiłam, żeby podał mi namiary na dobrego terapeutę albo grupę.
Ludzie zwykle cenili to, że jestem taka zapobiegawcza. Dziś żaden psycholog nie walnąłby mi tak obcesowo prawdy między oczy. To nieetyczne. Ale ja dzięki temu terapeucie zaczęłam czytać, kim są DDA.
Bo nagle wszystko zaczęło mi się łączyć. Nadmierna kontrola, nadopiekuńczość, zajmowanie się innymi kosztem siebie. Wyparcie i bagatelizowanie przeszłości. Słaba orientacja w tym, co naprawdę się czuje. Pozwalanie, żeby ktoś przekraczał twoje granice i przekraczanie granic innych, tym chociażby jest to nadmierne pomaganie, czy kontrolowanie kogoś.
O napięciu
Nieustanne zagrożenie. Tyle napięcia, że uważasz, że to naturalny stan. Że każdy ojciec może walnąć dziecko za stłuczoną szklankę, źle postawiony wazon. Obudzić w środku nocy za bałagan. Czy w szale gonić za matką z siekierą.
Ewa: — Urodziłam się w 1978 r., moje dzieciństwo przypadało na lata 80. Pochodzę z niedużej miejscowości, przemoc i alkohol były na porządku dziennym. Ostatnio oglądałam serial "Genialna przyjaciółka", akcja pierwszej części dzieje się w latach 50. w Neapolu. Tam normalne jest to, że rodzice biją dzieci. Jedną z bohaterek ojciec wyrzucił przez okno z drugiego piętra, złamała rękę, nikt nawet nie wezwał policji.
Oglądając tę scenę, poczułam znajomy ucisk w brzuchu. I jakby coś złapało mnie za gardło. Z koleżanką pokazywałyśmy sobie na wuefie ślady po pasie. Ona dostawała gorzej, bo pręgi miała nawet na łydkach i plecach.
Ale w każdym domu był jakiś rodzaj przemocy, choćby psychicznej. My uważaliśmy to za normalne. I nawet nie wiedzieliśmy, jak pokiereszowani wchodzimy w życie.
Mój ojciec miał trzy twarze. Tak, trzy, a nie dwie. Później nauczyłam się je dokładnie rozpoznawać. Tylko tak mogłam zapewnić sobie jako takie bezpieczeństwo.
Pierwsza twarz: na lekkim rauszu. Wtedy był wesoły i zabawny. Tolerancyjny. "Nie szkodzi, że zbiłaś kubek, kupimy nowy, "Dzisiaj idziemy na lody", "Moje najsłodsza córeczka" — mawiał wtedy. To był moment, gdy załatwiało się ważne rzeczy. Zgodę na wycieczkę, wyjście z koleżanką.
Druga twarz: po wypiciu większej ilości alkoholu. Dla nas alarm przeciwpożarowy. I jego słowa: "Zaraz ci przyj***bię", "Co to za burdel w pokoju". "Jeszcze raz zbijesz kubek, tak ci wpie***dolę, że miesiąc nie wstaniesz".
I jeszcze trzecia faza: trzeźwa. Nie wiem, czy nie najgorsza. Bo pełna jego napięcia, gdy my, jego żona i córki, musiałyśmy chodzić na palcach. Wierzyłyśmy, że tak unikniemy katastrofy, czyli kolejnej awantury. Ale nie, nie potrafiłyśmy uniknąć. Nie chodziło przecież o nas, a o niego. On szukał pretekstu, żeby się nachlać.
Później, gdy byłam już starsza, nie wychodziłam z pokoju, gdy wpadał w ten stan. Ukrywałam się w łazience, piwnicy. Albo w kościele. Bo wiedziałam, że stamtąd mnie nie wyciągnie.
Jak to wpłynęło na moje życie? To właśnie to nieustanne napięcie, które masz w sobie. Już nikt mi nie zagraża, a ja i tak ukrywam się przed złością koleżanki, szefa. Wolę zerwać kontakt niż narazić się na konfrontację. Albo wszystko się w życiu układa: jestem zdrowa, mam fajnego partnera, pracę, a i tak czuję głos, który mówi: tu jest niewygodnie, tu jest źle, zaraz coś się stanie.
Nie umiem się cieszyć. I wiem, że to typowe dla DDA.
***
— Większość dzieci wychowujących się w latach 80. i 90. pochodziła z dysfunkcyjnych domów. Dom dysfunkcyjny nie jest równoznaczny z domem patologicznym, a nam się często to myli — mówi Joanna Flis, specjalistka psychoterapii uzależnień, twórczyni podcastu "Madame Monday".
— Patologia wiąże się z ostrą przemocą, uzależnieniem masywnym obojga rodziców, ogromną biedą i zaniedbaniem. A wiele osób DDA wywodzi się z domów, gdzie z zewnątrz wszystko wyglądało normalnie. Rodzice byli wykształceni, dzieci dobrze się uczyły, były czyste, zadbane. Ale brakowało bezwarunkowej akceptacji, wsparcia, dzieci często przejmowały funkcje dorosłych, a rodzice byli nieobecni, skupieni na sobie i wokół swojego nałogu — tłumaczy Flis.
***
Agata. Ma 47 lat. Po czterdziestce zaczęła studiować psychologię, teraz uczy się w jednej ze szkół psychoterapeutycznych.
— Na pierwszym roku mieliśmy psychoterapię grupową, byłam w szoku, że na kilkanaście osób w grupie prawie wszystkie miały pijącego rodzica i przeżywały piekło.
Ja mówiłam: u mnie niczego takiego nie było. Jednak te historie innych rozwalały mnie. Bo mój ojciec na trzeźwo robił awantury, bił mnie. Myślałam, że jest furiatem, dopiero na terapii zaczęłam łączyć kropki.
Wcześniej mówiłam: moje dzieciństwo to magma, chaos, nie rozumiem, dlaczego ojciec chodził cały czas wkurzony. A wiesz, dlaczego taki był? Matka zabroniła mu pić w domu. Mówiła: chlejesz, śpij poza domem, jesteś tu, bądź trzeźwy. Dlatego był cały czas napięty, dlatego nas bił — bo roznosiła go złość. A ja nie miałam tej wiedzy.
Na pierwszą terapię trafiłam po rozstaniu z ojcem mojej córki, alkoholikiem, potem przyciągnęłam faceta pracoholika, a przecież to też nałóg, ostatni mój partner też nadużywał alkoholu — tylko w bardziej elegancki sposób. Szklaneczka whisky albo dwie do snu. Tyle że po prostu się odłączał. Tyle kobiet próbuje ukryć przed dziećmi alkoholizm ich ojca, mieszając im jeszcze bardziej w głowach.
O nadmiernej kontroli
Matka chowała przed ojcem alkohol. Nam, swoim córkom, kazała sprawdzać, czy nie ukrył czegoś w garażu. Czasem wysyłała mnie, żebym poszła do niego pod pracę i przyprowadziła go do domu, żeby nie zdążył napić się z kolegami.
Ewa: — Gdy myślę o nadmiernej kontroli, widzę przed oczami sceny, gdy kobiety kontrolują, ile facet napił się alkoholu, na przykład na weselu, czy imprezie. Jestem na 99 proc. pewna, że robią to te, które pochodzą z dysfunkcyjnych rodzin. Gdy miałaś w porządku rodziców, nie zajmują cię inni. Facet nawali się na imprezie? Jego sprawa. Zrobi to drugi raz, a przy okazji rozkręca aferę? Rzucasz go, bo nie masz głowy dźwigać innych.
DDA jest mistrzem w kontrolowaniu innych. Długo nie zapalała mi się czerwona lampka. Dlaczego ja właściwie sprawdzam, ile mój facet kupuje piw, dlaczego dzwonię i pytam, gdzie jest i o której wróci. Dlaczego robię mu aferę, jakbym była jego matką. Po co z nim jestem, skoro tak wkurza mnie na przykład to, że nie umie wypić kieliszka wódki, tylko od razu opróżnia butelkę, choć inni piją normalnie.
Tak było właśnie z moim ekspartnerem. Nieustannie go kontrolowałam. Ale to dotyczyło też innych dziedzin życia. Sprawdzałam, czy zapłacił rachunki, zadzwonił do kogoś z życzeniami na urodziny.
Kontrolowałam również współpracowników, czy na pewno dobrze wykonali zadanie, zajmowałam się życiem siostry, przyjaciółek. I wciąż życiem własnej matki.
A potem trafiłam do lekarza z wypaleniem zawodowym, nerwicą i permanentnym zmęczeniem.
***
Joanna Flis: — Warto wiedzieć, że samo DDA to nie jest zaburzeniem osobowości. To zespół zachowań i reakcji, które wykształciliśmy w dzieciństwie, żeby przetrwać w dysfunkcyjnym domu, ale które w dorosłym życiu utrudniają nam normalne funkcjonowanie.
I właśnie z tymi "trudnościami" — zdaniem Joanny Flis — ludzie trafiają do gabinetów psychoterapeutycznych.
***
Agata: — Kiedyś wydawało mi się, że wszyscy żyją w takim strasznym napięciu. Że wchodzą do pracy i widzą złą minę szefa, rozpoznają nie taki ton jego głosu i się tym przejmują. Nie śpią po nocach. Podobnie jak się przejmują całym światem. Na terapii zrozumiałam, że nie. I ja też nie muszę. Mogę nie odpisać od razu koleżance, mogę na coś nie zareagować, mogę okazać, że jestem z czegoś niezadowolona i to nie oznacza, że jestem furiatką jak mój ojciec.
O wyparciu i zapominaniu
Ojciec po atakach alkoholowych udawał, że nic się nie stało. Matka też udawała, wszyscy udawali. Do 25 roku życia tylko z jedną osobą rozmawiałam o tym, co się dzieje w domu. Z koleżanką, z która pokazywałyśmy sobie te ślady na wuefie. Później, gdy chodziłam już na grupę DDA, często nie potrafiłam przypomnieć sobie żadnych szczegółów.
Agata: — Gdy mnie teraz pytasz, potrafię ci powiedzieć, że pełniłam funkcję maskotki ojca. Zabawiałam, żeby nie bił mnie i matki. Na przykład opowiadałam mu śmieszne historie albo mówiłam: "Zrobię ci kąpiel, chcesz?". Albo biegłam do kuchni robić herbatę.
Ale jeśli mnie spytasz o konkretne sceny, nie pamiętam. Żadnej nie opiszę. Podobnie moja matka. Spytałam ją: "Czy ojciec miał problem z alkoholem". Ona, niemal z radością, odpowiedziała: "Tak, ale mu zabraniałam".
Do tej pory myśli, że mnie chroniła przed jego piciem. A napięcie, które było w domu — wyparła.
***
Ewa: — Kiedyś podczas wizyty w rodzinnym domu odważyłam się powiedzieć głośno, że mam nerwicę i leczę się u psychologa przez to, co przeżyłam w dzieciństwie.
"A co ty niby takiego przeżyłaś?" — zaśmiała się matka.
"Nie pamiętasz? Ojciec nas bił po alkoholu, wyganiał w środku nocy, kiedyś gonił cię z siekierą. Miałam wtedy pięć lat" — wyrzuciłam.
Przy stole zapanowała grobowa cisza, starsza siostra zgromiła mnie wzrokiem, ojciec stwierdził, że jestem mitomanką, a matka kazała mi wszystkich przeprosić. Ciotka próbowała ratować sytuację: "Każdy czasem dostawał wciry. Wyrosłaś na ludzi". Tego samego wieczoru, w Wigilię wracałam ponad 400 km do Krakowa, gdzie dziś mieszkam. Obiecałam sobie: nigdy więcej. Nigdy więcej nie pozwolę sobie wmówić, że to, co czułam i widziałam, to była nieprawda.
Bo to jest charakterystyczne dla DDA. Całe dzieciństwo nas oszukiwano. To jest jak z tym przysłowiowym słoniem na środku pokoju. Jest wielki, stoi tak, że trudno przejść obok, a w rodzinach alkoholowych udaje się, że wcale go nie ma. Tak uczysz się, że nie można ufać swoim uczuciom. Odczuciom w relacjach zawodowych i prywatnych. Jesteś jak jakieś dziecko we mgle.
Ja do dziś zapisuję sobie różne rzeczy na kartkach. Obraził mnie szef? Zapisuję. Zbluzgała przyjaciółka? Zapisuję. Partner mnie obraził? Zapisuję. Nie dlatego, że jestem małostkowa. Dlatego, że tyle razy bagatelizowałam różne krzywdy, zapominałam. To taki mechanizm obronny DDA. Wykształciliśmy go, żeby ratować siebie.
***
Joanna Flis: — Osoby z syndromem DDA mają nadmierną lojalność wobec bliskich. Do tego każdy inaczej pamięta to, co się działo w domu, bo miał w rodzinie inną rolę. Dorosła kobieta, która była dzieckiem-bohaterem, powie, że rodzic był nieodpowiedzialny i zawodził. Ale, na przykład, jej siostra, która odgrywała rolę dziecka-maskotki, odpowie: "Co ty mówisz? Tata był taki ciepły, emocjonalny, zabawny. A to, że sobie lubił wypić? Co to takiego, to ty jesteś taka poważna i zasadnicza!".
