Saaterfrasch
 Täkst aw mooringer frasch
|
| Saaterfrasch | ||
|---|---|---|
|
Snååket önj |
Saaterlönj | |
| Spreegere | 1500 bit 2500[1] | |
| Waasenschaplik indiiling |
||
| Amtlik situatschoon | ||
| Amtsspräke foon | Gemiinde Saaterlönj | |
| Spräke-Oufkörting | ||
| ISO 639-1: |
- | |
| ISO 639-2: |
gem (oudere germåånsche spräke) | |
| ISO 639-3: |
stq | |
Saaterfrasch (Seeltersk) as di leeste spräkewise, wat foon e üülje ååstfrasche spräke ouerblaawen as. Snååket wårt Saaterfrasch foon süwat 1.500 bit 2.500 manschne önj e Gemiinde Saaterlönj.[1] Önjt eentlik Ååstfraschlönj än da oudere frasche lönje twasche Louwers än Weeser as e frasche spräke ål for hunerte iirnge sunt düüdj blaawen. Deer snååke's nü mååst plååttjüsche spräkewise, weer mör unti maner grute räste foont frasch bane san.
Inordning[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Wan huum eefter e histoori foont saaterfrasch kiiket, sü as et en spräkewise foon e ååstfrasche spräke. Ouers üt e sacht foon diling as et en äinen spräke än hiirt tu e frasche spräkefloose. Da oudere frasche spräke san et weestfrasch önj e Neederlönje än et nordfrasch önj Nordfraschlönj. Dadeere tra spräke san åål foont üüljfrasch jurt kiimen. Iirtids wörden e frasche spräke än et ainglisch tuhuupe as anglo-frasche spräke betiikend. Ouers diling miine e waasenschapsmanschne, dåt frasch, ainglisch än plååttjüsch foon e spräkehistoori üt sänj tuhuupe hiire. Ouf än tu wårt deer uk e naaserlönjsche spräke tu räägend. Diheere spräkefloose wårt weestsiiegermåånsch nåmd. Ouers plååttjüsch heet ham ål sunt e tid foont üüljsaksisch ouders önjtwikeld as dåt frasch. Mån saaterfrasch heet foole inwirking foont plååttjüsch füngen.
Spräkegebiit än spreegertål[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Di saaterfrasche spräke wårt önj da fjouer toorpe Strukelje, Roomelse, Skäddel än Seedelsbierich snååket. Diling san da fjauer toorpe diilj foon e gemiinde Saaterlönj. Önj jüdeer gemiinde, weer amenbai 13.000 manschne booge (detsämber 2013), wårt uk plååttjüsch än huuchtjüsch snååket. Diling lait jü spreegertål amenbai twasche 1500 än 2500 manschne[1], dåt san amenbai 12 bit 19% foon da inboogere foont Saaterlönj. Önj dåt jungst moortoorp Seedelsbierich as jü prosäntual spreegertål läichst, önj da oudere trii toorpe booge önj ark toorp amenbai likefoole manschne, wat frasch snååke koone.[2]
Histoori[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Dåt Saaterlönj wörd twasche 1100 än 1400 foon frasche üt di ååstfrasche siikånt bebooged. Deer hääwe da manschne wäärschiinjlik döör natöörkatastroofe jare hüsinge ferleet. Awt ååstfrasch huulewailönj seelew wårt di spräke önjt 16. iirhunert diiljwis tu plååttjüsch. Önjt Saaterlönj, Harlingerlönj, dåt lönj Wursten än aw Wangerooge blaft e spräke tujarst frasch. Trinam dåt iir 1800 ferswant e spräke önjt Harlingerlönj än dåt lönj Wursten, önjt 20. iirhunert stärwe da leeste spreegere foon dåt frasch foon Wangerooge. Deerdöör blaft di saaterfrasche spräke di leeste räst foon e frasche spräke önj Ååst-Fraschlönj. Dåt Saaterlönj as uk di leeste katoulsch huuchborj önj Ååst-Fraschlönj, döör jü reformatsjoon wörd di räst foont huulewailönj eefangeelisch. E spräke as möölik uk bewåårt blaawen döör jü isoliirde positsjoon foont Saaterlönj. Önjt 19. iirhunert kömen ferkiirstroote än suchferbininge eeftert Saaterlönj, weerdöör dåt spräkegebiit ai mör sü isoliird wus. Ouers jarst eefter di Tweede Wråålkrich wörd jü positsjoon foont saaterfrasch rucht uuk. Döör ütwanerer üt da jütids tjüsche ååstgebiite, än uk schölj än TV, köm dåt (huuch)tjüsch eeftert Saaterlönj. Maning ålerne fångden eefter e Tweede Wråålkrich önj, da bjarne tjüsch önjstää foon saaterfrasch tu liiren. Diling jeeft dåt ouers mör frasch önj da bjarnetööninge än schoule. Jü spreegertål as relatiiw konstant blaawen, ouers da spreegere foont saaterfrasch san diling en manerhäid önjt Saaterlönj.
Schriwwise[Bewerke | Kweltekst bewerke]
En ofisjäl ruchtschriwing fort seelterfrasch jeeft et nuch ai.
Dåt seelterfrasch as önj e luup foon e iirnge aw hiilj ünlike wise schraawen wörden. Da spräkemååns hääwe önjt 19. iirhunert bit tu da 1950er iirnge mör unti maner phonetiische schriwwise brüked. Deerfoon wus Julius Bröring sin wärke aw mååste bekånd önjt Saaterlönj. Deer basiirden Gesina Lechte-Siemer har uk aw, as jü önj e dörtier iirnge ma seelter dachte begand. Deerbai schölj jü har ouers åål da liinje än tiikne waglade, amdåt daheere liinje än tiikne tu jüheere tid ai prand wårde köön.
As sü önj e füftier iirnge for ålem Hermann Janssen önjfångd ma dåt "Lesebouk foar Seelterlound" (leesebök for Seelterlönj), wjarn inwirkinge foon e huuchtjüsche än e ainglische schriwwise deerönj. Ål aw e jarst sid foont Lesebouk for Seelterlönj stöön uurde as 'brought', 'ienfiehrd' än 'utschniede'. Lääser gäng dåt en latj wag, ouers da lunge lüde wörden önjt Lesebouk foar Seelterlound nuch ai konsekwänt schraawen.
Önj e seelwi tid wörd bai e Fryske Akademy önj Ljouwert toocht am en uurdebök (Hermann Janssen jeeft önjt Lesebouk for Saaterlönj uk ål en grute Lieste foon 4000 Woude) än dan schölj dåt deerfor en konsekwänten schriwwise jeewe, eefter dåt prinsiip "ån lüd - iinj tiiken", amdåt uk oudere manschne, wat ai seelterfrasch koone dåt duch leese koone. Di diräkter profäsor Jelle Brouwer wus jü miining, dåt da Seeltere jam deerouer uk ütspreege schönj. Deeraw mååged Pyt Kramer ainkelte konsäpte, wat dan 1958 foon en delegasjoon uner fääring foon Brouwer önj möre eene önj hönj foon baispale ma di "Tweelwerrräid" döörnümen wörden. Tuleest wörd dan jü infååsing ma "lunge iinjlüde åltens dööwelt" wääld, wat lääser as schriwwise foon 1958 brükd wörden as önjt Seelter uurdebök foon 1961 än oudere böke sü as "Dät Ooldenhuus".
Konsekwäns wus dåt da korte lüde [i] än [u] (önj 'Tied', 'kuut') dan as i än u schraawen wörden, weeram da lüde [I] än [U] (önj 'dit', 'Buk') dan schraawen wörden as ì, ù. Önj e praksis wörden da separoote aksänttiikne ai brükd än dåt jäif ferwakslinge. Dåt wörd liised foon profäsor Marron C. Fort önj sin "Saterfriesisches Wörterbuch" foon 1980. Deerönj wörd 'Tied' än 'kuut' schraawen, ma ie än uu, weerbai dan da lunge lüde [i:], [u:] as íe, úu schraawen wörden (slíepje, súur). Wan deer da aksänttiikne wachfåle, stiirt dåt ai sü rucht än deeram jeeft dåt bai dadeer lüde mååst niinj minimalpååre mör. En ouderen naien sååge foon Fort wus sin ouerseeting foont Nai Testamänt aw seelterfrasch, weer hi sk schraft önj stää foon sch, wat for ålem aw da schoule nutselke as am dåt rucht seelter ütspreegen [sx] tu fouen, önjstää foont tjüsch.
Unnersäkinge[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Döör san isoliirde lååge än da deerüt resültiirene äinhäide kömen önjt Saaterlönj ål eeder önjt 19. iirhunert ünlike unersäkre foon e seelter spräke tu besäk. Ål önj 1794 schriif di antropolooge Mauritz Detten am da frasche foont Saaterlönj. Hi beschriif di seelter spräke as „ein eignes teutsch, welches, wenigstens zum Theil, offenbar verdorbenes plattdeutsch ist“ än notiird en påår uurde. Di theolooge än histooriker Johann Gottfried Hoche schriif mör am e spräke önj sin äisbeschriwing döör Osnabrück än Niedermünster önjt Saaterlönj, Ååstfraschlönj än Groningerlönj. For ham wus dåt seelterfrasch di ålste dialäkt foon Tjüschlönj än di uurspräke foon et ainglisch, neederlönjsch, üüljsaksisch än et plååttjüsch.
Önjt iir 1836 wörd dåt wärk Onze Reis naar Sagelterland publisiird foon da weestfrasche Montanus Hettema än Rinse Posthumus. Dåt as en tjuk bök wörden, dåt bål tu e haleft üt üülje uurkunde bestöö. Interesant san ainkelte takste, en spräkeliir (weer Hettema dåt seelterfrasch önj e üüljfrasche rüm beschriwe wal) än en uurdelist ma 31 side. Önjt iir 1846 köm di jeverlönjsche theolooge Johann Friedrich Minssen möre moune tu besäk. Hi beschriif e spräke fåli nau än soomeld maning tääle än spräkeuurde, önj e seelter spräke. Sin unersäkinge wörden tu en diilj önjt blees Friesisches Archiv publisiird, en grut diilj foon sin årbe wörd jarst eefter di Tweede Wråålkrich fünen än publisiird.
Di begrüner foon e modärne Frisistik, Theodor Siebs, unersoocht uk e seelter spräke. Sin Geschichte der friesischen Sprache (1901) önjthålt en mååst fulstandi histoorisch gramatik foont seelterfrasch, weerfoon hi önj Zur Geschichte des Englisch-Friesischen ål maning baispale jääwen häi. Bloot aw Saaterlönj belüke jam Das Saterland, Flurnamen än sin leeste ütgoowe önj 1934 Zur friesischen Volkskunde des Saterlandes.
Da unersäkinge foont seelterfrasch eefter di Tweede Wråålkrich däin for ålem Pyt Kramer än Marron Curtis Fort. Di weestfrasche ingenieur Kramer wus 25 iir üülj as hi sin Seelter uurdebök (1961) publisiird, foon sin Näi Seelter Uurdebök wörd Beend I (A–E) önj 1992 ütdänj. Önj 1982 wörd sin Kuute Seelter Sproakleere publisiird. Hi heet ünlike unersäkinge mååged, ouers hi heet uk ünlike böke schraawen än ütdänj, foon 1966 bit 1972 wus hi for dåt seelterfrasch blees Seelter Trjoue aktiif, än hi publisiird ünlike nai apdeegede wärke foon Minssen.
Di amerikåånsche germanist Marron Curtis Fort begand önj e 1970er iirnge ma sin unersäken eeftert saaterfrasch än årbed bit tu dåt iir 2003 önj e uniwersitäät Oldenborj weer hi ham inseet fort plååttjüsch än et saaterfrasch. Ma Hermann Dumstorf stald Fort dåt Saterfriesisches Wörterbuch tuhuupe, wat 1980 publisiird wörd. Näist sin uurdebök däi hi da takstsoomlinge Saterfriesisches Volksleben (1985) än Saterfriesische Stimmen (1990) üt än ouerseet dåt Nai Testamänt än da Salme tut saaterfrasch (2000).
Baispalseeting[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Saaterfrasch: Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Nordfrasch (Mooring): Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Weestfrasch: De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.
Ååstfrasch plååttjüsch: De Jung straakde dat Wicht um't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.
Neederlönjsch: De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.
Tjüsch: Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.
Aingelsch: The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.
Sii uk[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Links[Bewerke | Kweltekst bewerke]
- Näie Seelter Siede
- Saaterfrasch kurs
- Uurdebök tjüsch-saaterfrasch
- Saaterfrasch online uurdebök
- Wurdenlist üüb stqwiki
- seeltersk.de Madiilinge foon't Seeltersk-Kontoor
Eefterwise :
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Daheere tåle nåmt Fort önj sin hoonbökartiikel Das Saterfriesische (önj: Horst H. Munske et al (Hrsg.), Handbuch des Friesischen. Tübingen 2001, sid 410): „Gegenwärtige Schätzungen schwanken zwischen 1500 und 2500.“ Dieter Stellmacher köm 1995 eefter en grut önjläin Fragebogenaktion aw en tål foon 2225 spreegere (Dieter Stellmacher: Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg 1998). Ethnologue nåmt en spreegertål foon 5000 manschne, taksiird eefter jü inboogertål foont Saaterlönj (heer ging dåt uk ai am e spreegertål, mån am jü tål foon manschne, wat jam tu di frasche floose önjt Saaterlönj räägne).
- ↑ Dieter Stellmacher: Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg 1998
|
Didiar artiikel as di 1.4.2015 uun det list faan gud artiikler, diar det leesen luane apnimen wurden. Uun uugenblak jaft at diar 73 faan. |