Zauważyli, że furorę na rynkach robią banki inwestycyjne przypominające nieco banki grynderskie à la Otto von Bismarck. Zwane były trustami stanowymi. Oprócz standardowej działalności, czyli udzielania kredytów, zajmowały się one – mniej lub bardziej agresywnym – inwestowaniem kapitału klientów w akcje, obligacje lub nieruchomości. Posiadane przez nich zasoby dawały możliwość (z czego skrzętnie korzystały) manipulowania poszczególnymi segmentami rynku i podbijania cen aktywów.
Niekiedy znacząco. Bardzo nawet znacząco...
Bracia Heinz, mając na własność dziewięć małych banków i pięć trustów stanowych, wykombinowali, że doprowadzą do załamania kursu papierów United Copper Co., spółki wydobywającej miedź, której też byli właścicielami, po czym wykorzystując „okazję”, odkupią akcje za grosze. Do współpracy w tym jawnym przekręcie zaprosili Charlesa T. Barneya, prezesa wielkiego banku inwestycyjnego Knickerbocker Trust Co. Sprytni panowie wypożyczyli akcje United Copper wielu inwestorom nastawionym na szybką sprzedaż.
Ranek 14 października 1907 r. zaczął się obiecująco. Zgodnie z planem, drobni inwestorzy zaczęli wyprzedawać walory. Akcje miedziowej spółki błyskawicznie staniały, po czym do akcji przystąpili bracia Heinz, podbijając cenę z 39 do 52 dol. za papier. I co zrobili chwilę potem? Zażądali od „jeleni”, którym pożyczyli akcje, natychmiastowego ich zwrotu. To oznaczało, że setki giełdowych graczy musiały odkupić papiery United Copper Co. od spiskowców, a następnie im je oddać.
Genialny w swej prostocie (i prostactwie) plan miał jedną wadę: poczynaniom Heinzów od dawna uważnie przyglądał się John D. Rockefeller, który w odpowiednim, lecz najmniej oczekiwanym przez chciwych braci momencie wkroczył do akcji.
Ku ich zdziwieniu nagle okazało się, że na rynku jest sporo dodatkowych papierów miedziowej spółki, które sprzedawano nie na giełdzie, lecz znacznie taniej – przed budynkiem na rogu Wall Street. Co więcej, należący do Rockefellera koncern Amalgamated Cooper Co. zaoferował odbiorcom olbrzymie ilości miedzi. Spowodowało to nagły spadek ceny tego metalu. Spiskowcy zostali znokautowani. Nikt nie chciał kupować od nich akcji spółki wydobywczej. W efekcie zbankrutowały wszystkie posiadane przez nich banki oraz trusty stanowe, co wznieciło panikę na Wall Street.
Rynek spadł o ok. 40 procent. Padł też Knickerbocker Trust Co., a Charles T. Barney wybrał honorowe wyjście i po prostu się zastrzelił.
System bankowy w USA nie rozpadł się 24 października 1907 r. jedynie dzięki temu, że John D. Rockefeller i J.P. Morgan wyasygnowali na jego ratowanie 35 mln ówczesnych dolarów. Zadziałali jak Fed w 2008 r. Jednak musiały minąć trzy lata, by Stany Zjednoczone wyszły z gospodarczego kryzysu. Kryzysu, który przetoczył się przez cały glob, wywołując panikę na giełdzie w Berlinie, upadki banków we Włoszech, krachy finansowe w Japonii, Egipcie, Brazylii i Chile.
Braciom Heinz, których proces przez dwa lata toczył się przed nowojorskim sądem, nawet nie przyszło do głowy, że swym planem zapoczątkowali katastrofę. Zwłaszcza że ostatecznie żadnego oszustwa finansowego im nie udowodniono.
Zobacz: Imperium znów atakuje
Wielki Kryzys 1929 r.
Kiedy w 1929 r. nowy prezydent USA Herbert Hoover w przemówieniu inauguracyjnym ogłaszał: „Nie obawiam się o przyszłość naszego kraju. Jest ona promienna”, należało spodziewać się wszystkiego, co najgorsze. Zwłaszcza że nad jego głową (i głowami wszystkich Amerykanów) wisiały już ciemne chmury.
Dwa lata przed tą optymistyczną deklaracją Benjamin Strong, prezes nowojorskiego Fed, sprawującego pieczę nad całością rezerw federalnych, przyjął u siebie Montagu Normana, gubernatora Banku Anglii, prezesa Reichsbanku Hjalmara Schachta i Charlesa Rista, wiceprezesa banku centralnego Francji. Wspólnie radzili, jak ratować rezerwy kruszcowe Banku Anglii, które błyskawicznie topniały. Kłopoty Banku Anglii groziły załamaniem się międzynarodowego systemu złotej waluty. 1 lipca 1927 r. w południe Strong postanowił, że Fed obniży stopy procentowe z 4 do 3,5 proc. To wystarczyło, by kruszec natychmiast zaczął napływać z całego świata do Londynu, ponieważ Bank Anglii oferował znacznie wyższe oprocentowanie wkładów.
„Był to jeden z najkosztowniejszych błędów, popełnionych przez ten czy jakikolwiek inny system bankowy w ciągu ostatnich 75 lat” – zeznał później Adolph C. Miller, członek Zarządu Rezerw Federalnych USA, przed senacką Komisją ds. Bankowości i Obiegu Pieniądza.
Fed obniżył stopy procentowe w chwili, gdy amerykańska gospodarka od ośmiu lat znajdowała się w fazie gwałtownego wzrostu. Giełda oszalała z radości, choć akcje firm były już wybitnie przeszacowane. Ludzie masowo brali pożyczki na ich zakup, bo skoro wszyscy zarabiali...
Bańka spekulacyjna rosła, aż w marcu 1929 r. zarząd Fed zaczął myśleć o utrudnieniu dostępu do kredytów na operacje spekulacyjne. Zaniepokojone banki podniosły oprocentowanie takich pożyczek do 20 proc. w skali roku, ale nie spodobało się to Charlesowi E. Mitchellowi, jednemu z dyrektorów nowojorskiego Banku Rezerw Federalnych i jednocześnie prezesowi zaangażowanego w spekulacje giełdowe National City Bank. Mitchell wymusił na bankach obniżkę oprocentowania, a National City wyasygnował 25 mln dol. na tanie pożyczki dla maklerów. Ostatnia szansa, by zminimalizować nieuchronną katastrofę, została zaprzepaszczona.
Pierwsze załamanie na Wall Street nadeszło 24 października 1929 r., a potem było już tylko gorzej. W krótkim czasie upadło w USA około 600 banków. Potem załamał się cały system i zbankrutowało jeszcze 1,3 tys. instytucji finansowych. Powszechna panika wpędziła w największy w dziejach kryzys nie tylko USA, ale i cały świat.
Kryzys walutowy 1997 r.
W połowie maja 1997 r. przewodniczący KIEP (Korea Institute for International Economic Policy) Young Soo-gil poprosił o spotkanie z ministrem finansów i gospodarki Korei Południowej. Kang Kyung-shik, szef resortu, chętnie ugościł ekonomistę, ale to, co usłyszał, starło uśmiech z jego twarzy.
Young Soo ostrzegał, że po dekadach burzliwego rozwoju, gdy średni wzrost roczny PKB państw regionu wynosił około 8 proc., całej Azji Wschodniej grozi zapaść ekonomiczna.
Gospodarki Tajwanu, Korei Południowej, Hongkongu czy Singapuru były uzależnione od eksportu oraz wielkich koncernów prowadzących etatystyczną politykę i w zamian hojnie wspieranych przez rządy. Wszystkie państwa toczyła korupcja i niejasne powiązania rządzących elit z biznesem. Na dodatek największa azjatycka gospodarka, Japonia, na początku lat 90. wpadła w recesję, z którą nie potrafiła sobie poradzić.
W tej sytuacji zaufanie inwestorów mogło się błyskawicznie ulotnić. Zwłaszcza że z miesiąca na miesiąc przybywało powodów, by tak się stało. Spowolnienie gospodarcze już dotknęło Tajlandię, a w lipcu 1997 roku Hongkong miał zostać oficjalnie przekazany przez Wielką Brytanię komunistycznym Chinom i nie za bardzo było wiadomo, jaki będzie jego los.
Na dodatek rozpędu nabierała gospodarka USA, zasysając kapitał z całego świata. „Zbytnio się nie przejmuj. Korea wciąż może pożyczać pieniądze na rynkach międzynarodowych za niewiele więcej niż poziom LIBOR” – podsumował długi wywód dyrektora KIEP minister Kang Kyung-shik. Rozmowa, opisana dwa lata później przez „Korea Herald”, niczego nie zmieniła. Nadciągającego krachu nie potrafił (a może nie chciał) dostrzec nawet intensywnie spekulujący na giełdzie w Hongkongu George Soros (potem premier Malezji Mahathir bin Mohamad w przemówieniu przed parlamentem właśnie jego oskarżył o odpalenie giełdowej bomby).
Czytaj także: Pieniądz spuszczony ze smyczy
Bomba wybuchła w piątek 14 października 1997 r. Indeks Hang Seng runął w dół, z Hongkongu fala spadków rozprzestrzeniła się po świecie. Kumulacja negatywnych zdarzeń nastąpiła w „czarny poniedziałek” 27 października. W Nowym Jorku indeks Dow Jones stracił 554 punkty, panika zapanowała na giełdach w Paryżu, Londynie i Frankfurcie, zaś azjatyckie rynki papierów wartościowych po prostu implodowały.
W Tajlandii kursy akcji spadły o 75 proc., w Singapurze o 60 proc., a w Hongkongu o 23 proc. Wkrótce w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie nastąpiło odbicie i kryzys ekonomiczny dotknął praktycznie tylko azjatyckie tygrysy. Wszystkie stanęły na krawędzi bankructwa.
Korea Południowa ocalała tylko dzięki 58 mld dol. pomocy z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, ale w zamian musiała ograniczyć ingerencję państwa w gospodarkę. Wprawdzie jej najbardziej ekspansywny koncern Daewoo próbował demonstrować patriotyczną butę, wzywając Koreańczyków do zbiórki złota na spłatę długów ojczyzny, lecz odcięty od rządowego wsparcia szybko upadł.
Zbankrutowała Indonezja. Zdaniem Josepha Stiglitza, laureata Nobla w dziedzinie ekonomii, Malezja ocalała jedynie dzięki keynesowskiemu podejściu premiera Mahathira bin Mohamada, który odrzucił ultimatum MFW i nie zgodził się na radykalne obniżenie wydatków państwa.
We wszystkich krajach regionu doszło do politycznych przesileń, przeważnie demokratyzujących ich ustroje. W Korei Południowej zakończyła się era dominacji czeboli, wielkich koncernów dofinansowywanych z rządowej kasy.
Ale nie wszędzie zmiany szły w kierunku zwiększenia swobód obywateli. Ostatnią ofiarą azjatyckiego kryzysu była Rosja, której finanse załamały się w sierpniu 1998 r. Bankructwo i późniejszy upadek ekonomiczny, tak osłabiły pozycję prezydenta Jelcyna, że dwa lata później musiał odejść. I, za podszeptem oligarchów, wskazał swojego następcę: Władimira Putina. A ten zdusił nie tylko kryzys, ale i samowolę oligarchów oraz wszelkie swobody demokratyczne.
„To banki dostarczały pieniędzy na sfinalizowanie spekulacji każdorazowo poprzedzających krach” – zauważa John Kenneth Galbraith w książce „Pieniądz. Pochodzenie i losy”.
Kryzys finansowy 2008 r.
Ta prawidłowość 15 września 2008 r. zmieniła losy świata. Tego dnia upadłość ogłosił czwarty co do wielkości bank inwestycyjny w USA – Lehman Brothers. Śmierć kolosa wzbudziła panikę na wszystkich giełdowych parkietach świata.
Przez wiele lat Lehman Brothers, podobnie jak inne wielkie banki inwestycyjne: Goldman Sachs, Citigroup, Morgan Stanley itd., wymyślał coraz bardziej skomplikowane instrumenty finansowe, by wcisnąć każdemu dorosłemu Amerykaninowi kredyt typu subprime, głównie na zakup domu. Klientów takich nazwano ninja – no income, no job, no assets…
Przekredytowany rynek wywindował ceny nieruchomości do absurdalnych poziomów. Banki handlowały między sobą całymi portfelami kredytów subprime, ubierając je w strój papierów wartościowych.
W tym samym czasie co najmniej dwadzieścia banków, m.in. Deutsche Bank, Barclays, J.P. Morgan i Citigroup, parało się zawyżaniem stawki LIBOR, która wyznacza wysokość oprocentowania wszystkich kredytów, pomnażając zyski kosztem klientów. Katastrofa podobna do tej z 1929 r. była nieunikniona…
Zobacz także: Przeprosiny za pierwszy milion
Szczęśliwym zbiegiem okoliczności rok wcześniej przewodniczącym Rady Gubernatorów Fed został Ben Bernanke, ekonomista specjalizujący się w zagadnieniach Wielkiego Kryzysu. Błyskawicznie zaordynował on amerykańskiej gospodarce to, przed czym wzbraniali się przywódcy USA w latach 30. XX wieku – zredukował stopy procentowe Fed do najniższego w historii poziomu, wynoszącego 0–0,25 procent.
Wspólnie z sekretarzem skarbu Henrym Paulsonem przygotował także plan wykupu „złych długów” z banków, co oznaczało dofinansowanie ich ogromną kwotą 700 mld dol. Najbardziej zagrożone instytucje finansowe uznano za „zbyt wielkie, by mogły upaść”, więc je znacjonalizowano. A gdy i to nie pomogło, Ben Bernanke zastosował prosty chwyt psychologiczny, mający ostudzić panikę: oznajmił, że jeśli na rynkach finansowych zabraknie kapitału, gotów jest go dostarczyć „nawet zrzucając dolary z helikopterów”, czym zyskał sobie przydomek „Helikopter”.
Ten sam wzór postępowania szybko przejęły kraje europejskie dotknięte podobnym zagrożeniem. Dzięki temu wprawdzie eksplozja bańki spekulacyjnej w 2008 roku rzuciła światową gospodarkę na kolana, ale udało się uniknąć krachu porównywalnego z tym w roku 1929. Kosztowało to zwykłych podatników ponad bilion dolarów wydanych przez rządy na ratowanie banków.
Katastrofa przerodziła się za to w serię kryzysów, z którymi do czynienia mamy zresztą do dzisiaj…
