Od tego momentu nic w Republice nie budziło tak wielkich obaw, jak wojny. Dlatego zbudowano Linię Maginota, ale narodziła się też znacznie bardziej wybiegająca w przyszłość idea. We wrześniu 1929 r. francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych przygotowało ofertę skierowaną do 27 europejskich państw. Szef MSZ Aristide Briand proponował im stworzenie wspólnych „więzów federalnych”. Konkretny plan ujął w memorandum osiem miesięcy później. Briand obiecywał w nim, że „ustanowienie między rządami europejskimi projektowanej więzi federalnej w niczym nie będzie mogło naruszyć żadnego z suwerennych praw państw, członków takiej organizacji”. W przyszłości Konfederacja Europejska miała posiadać ponadnarodowy parlament oraz komitety pełniące funkcje quasi-rządu, gwarantując wieczny pokój na Starym Kontynencie, a przy okazji dominującą pozycję Paryża.

Plan Brianda miał szansę powodzenia jedynie przy aprobacie Berlina. Tam zaś władzę przejął Adolf Hitler i sprawy potoczyły się zupełnie inaczej.

Inicjatywa Churchilla

Z drugiej wojny światowej Francja wyszła jeszcze bardziej osłabiona niż z pierwszej. Co gorsza, zamęt polityczny w IV Republice utrudniał podejmowanie inicjatyw na arenie międzynarodowej. Tymczasem ideę zjednoczenia Europy podchwycił Winston Churchill. Były premier Wielkiej Brytanii rozumiał, że jego ojczyzna nie ma już sił na utrzymanie imperium ani stawienie czoła ekspansji Związku Radzieckiego. Poza tym uzależnienie od Stanów Zjednoczonych czyniło z niej państwo coraz bardziej satelickie. Churchill, korzystając ze swoich kontaktów, zaprosił w maju 1948 r. do Hagi ponad 800 wpływowych ludzi z Europy Zachodniej. Ku zaskoczeniu wielu znalazł się wśród nich przywódca zachodnioniemieckiej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej Konrad Adenauer.

– Musimy głosić misję tworzenia takiej zjednoczonej Europy, której moralne fundamenty zdobędą sobie szacunek i wdzięczność ludzkości i której siła fizyczna będzie tak potężna, że nikt nie odważy się zakłócić jej spokojnego władania – tak zaczął Churchill.

Z tą wizją zgodził się obecny na sali premier Francji Robert Schuman. Ale martwił go jeden drobiazg. W Europie jednoczonej pod egidą Wielkiej Brytanii, przy wsparciu Stanów Zjednoczonych, Francja mogła nie odgrywać decydującej roli. W ten sposób do gry mogli wrócić Niemcy.

Konferencja w Hadze przyniosła powstanie Rady Europy oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Ich znaczenie ograniczyło się do presji moralnej na państwa, by przestrzegały zasad demokracji. Churchillowi zabrakło wsparcia rządzącego w Wielkiej Brytanii Clementa Attlee. Niechętny konserwatystom laburzysta wolał ratować imperium, niż jednoczyć Stary Kontynent.

Francja na czele?

Tymczasem Robert Schuman, już jako szef MSZ, postanowił zmodyfikować plan Churchilla w interesie Francji. Pomysł podsunął mu ekonomista Jean Monnet. W Zagłębiu Ruhry podobnie jak wielokrotnie wcześniej narastał francusko-niemiecki konflikt gospodarczy. 9 maja 1950 r. Schuman ogłosił, że „rząd francuski proponuje, aby całe francusko-niemieckie wydobycie węgla i produkcja stali znalazły się pod wspólną Wysoką Władzą w ramach organizacji, która będzie otwarta na przyjęcie innych państw Europy”. Tak rodziła się Wspólnota Węgla i Stali. Dzień przed ogłoszeniem tzw. planu Schumana jego treść przekazano Amerykanom. Brytyjczyków nie uprzedzono.

„Quai d’Orsay (francuskie MSZ – aut.) czerpało z tego niekłamaną przyjemność: był to pierwszy z wielu małych odwetów za podejmowanie przez «Anglo-Amerykanów» decyzji bez konsultacji z Paryżem” – zapisał Tony Judt w monografii „Powojnie”.

Oświadczenie Schumana najbardziej ucieszyło kanclerza Republiki Federalnej Niemiec Konrada Adenauera.

– To nasz przełom! – ponoć krzyknął do współpracowników.

Pobite Niemcy zaproszono do międzynarodowej organizacji na takich samych prawach jak zwycięskie kraje. Natomiast Paryż zrobił wiele, żeby Londyn sam się z niej wykluczył. Rząd Clementa Attlee dał się ograć. EWWiS skupiła sześć państw, lecz istotne decyzje zapadały w Paryżu, po przekonsultowaniu ich z Bonn. Adenauer godził się na dominację Francji, bo pamięć o niemieckich zbrodniach utrudniała mu politykę zagraniczną. Za ważniejsze uznał odbudowę gospodarki, co zresztą dzięki amerykańskiemu planowi Marshalla udawało się znakomicie.

Powrót generała

Zgodnie z zamysłem Adenauera, z czasem głębsza integracja miała zniwelować polityczną przewagę Paryża. Największym sukcesem kanclerza RFN stało się utworzenie na mocy traktatów rzymskich z 1957 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Jednak plany szybkiej integracji pokrzyżował powracający na scenę generał Charles de Gaulle. Legendarny przywódca z czasów wojny nie zamierzał rezygnować z dominującej pozycji Francji. Niedługo po zwycięstwie w wyborach prezydenckich przeciwstawił adenauerowskiej idei unii koncepcję „Europy ojczyzn”. Zaniepokojony kanclerz poprosił o spotkanie w lipcu 1960 r., ale nic na nim nie wskórał. Musiał się więc pogodzić, że dalszej integracji nie będzie. Podobnie jak z tym, że de Gaulle powołał centrum zarządzania EWG, o którym nie wspominał żaden traktat.

Strategiczne decyzje od 1961 r. zapadały podczas spotkań szefów rządów krajów członkowskich. Generał dbał, aby ostatnie słowo należało do niego. Dlatego poza EWG pozostała Wielka Brytania, choć rząd Harolda Macmillana, gdy zorientował się, ile Zjednoczone Królestwo traci, zgłosił akces do wspólnoty. Nawet gdy prośbę wsparł prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy, de Gaulle pozostał nieugięty.

„Chciał on, by Francja odgrywała rolę starszej siostry RFN, a nie ubogiej kuzynki trzech germańskich potęg przemysłowych: RFN, Wielkiej Brytanii i USA (w USA w 1980 r. 29 proc. ludności było pochodzenia niemieckiego, a 22 proc. angielskiego)” – opisuje Jerzy Krasuski w książce „Europa Zachodnia po II wojnie światowej”.

Dopiero odejście de Gaulle’a umożliwiło zmiany. Kolejny prezydent Georges Pompidou pozwolił, by w 1973 r. do EWG przystąpiły Wielka Brytania, Irlandia i Dania. Jego następca Valéry Giscard d’Estaing sformalizował kwestię centrum decyzyjnego. Cyklicznym spotkaniom szefów rządów nadano nazwę Rady Europejskiej.

Przez następną dekadę integracja dreptała w miejscu. Udało się jedynie utworzyć w 1979 r. Europejski System Walutowy. Dzięki zasadzie ERM (mechanizm kursów walutowych), która zakładała, że wahania kursów wymiany walut państw członkowskich są ograniczone do plus lub minus 2,25 proc., powstał wirtualny pieniądz „ecu”. Wykorzystywany był przy międzynarodowych rozliczeniach. Uczynienie zeń realnego pieniądza było na wyciągnięcie ręki, ale Bonn postawiło weto. Kanclerz Helmut Kohl nie zamierzał pozbywać się marki. Jej stabilność była jednym z filarów sukcesu RFN. Zmienił się też kontekst polityczny. Jednanie się z dawnymi wrogami i potępianie zbrodni III Rzeszy zaowocowały tym, że Niemcy kupili sobie wybaczenie. Nie potrzebowali więc tak bardzo wspólnoty europejskiej. A zwłaszcza Francji w roli starszej siostry.

Ta ewolucja niepokoiła prezydenta François Mitterranda i jego ministra finansów Jacques’a Delorsa. Stąd Paryż nagle zaczął w latach 80. naciskać na pogłębienie integracji, aby RFN nie stała się zupełnie samodzielnym bytem politycznym. Ale cho�� Delors jako przewodniczący Komisji Europejskiej powołał Komitet ds. Studiów nad Unią Gospodarczą i Walutową, wysiłki spełzały na niczym.

Mury runęły

Aż nadszedł niespodziewany przełom. W Europie Wschodniej zawalił się komunizm, co otworzyło możliwość zjednoczenia państw niemieckich. Mitterrand godził się na wchłonięcie NRD przez Niemcy Zachodnie, lecz w zamian zażądał od Bonn szybkiej unii walutowej oraz budowy unii politycznej. Minister finansów RFN Theodor Waigel, śmiertelny wróg wspólnego pieniądza, uległ politycznej konieczności. Jednak sformułował twarde warunki, ujęte potem w Pakcie Stabilizacji i Wzrostu. Roczny deficyt budżetowy krajów posługujących się wspólną walutą miał nie przekraczać 3 proc. PKB, a dług publiczny 60 proc. PKB. Waigel zażądał też, aby nowy pieniądz nie nosił tak francusko brzmiącej nazwy – „ecu”.

Oficjalnie integracja zaczęła się po szczycie państw Wspólnoty w 1992 r. w Maastricht. Co ciekawe, dopiero ten traktat włączył w struktury unijne kluczowe ciało decyzyjne, czyli Radę Europejską. Rząd w Paryżu mógłby gratulować sobie sukcesu. Tyle że zamykał on czasy francuskiej dominacji.

Wbrew ostrzeżeniom specjalistów zajmujących się obszarami walutowymi, jak choćby noblisty Roberta Mundella, euro wprowadzono bez głębokiej integracji politycznej oraz ekonomicznej. Nie zwracano też uwagi na zdanie wyborców. W 2001 r., tuż przed wejściem wspólnego pieniądza do obiegu, jego zwolennicy przeważali tylko w Luksemburgu. W Niemczech odsetek przeciwników sięgał aż 66 procent.

„To będzie mięczak, nigdy nie będzie działać tak, jak sobie to wymarzyli Kohl i Bundesbank” – anonsował nowy pieniądz redaktor naczelny tygodnika „Der Spiegel” Rudolf Augstein. „Nie będzie tak stabilne jak marka” – dodawał.

Politycy wiedzą lepiej

Politycy jednak postawili na swoim i euro zastąpiło waluty narodowe. W trakcie tego procesu znów wydarzyła się rzecz nieprzewidziana. Kto żyw zaokrąglał ceny w górę. Ich wzrost mocno zirytował i tak rozdrażnionych konsumentów. Zwłaszcza tęskniących za marką Niemców. Słowo „teuro” (czyli połączenie słów: euro z teuer – po niemiecku „drogi”) w głosowaniu organizacji konsumenckich wybrano „słowem 2002 r.”. W jednym z oświadczeń Europejski Bank Centralny tłumaczył zjadaczom chleba, że „w pamięć konsumentów lepiej zapadają ceny rosnące niż malejące. A niektórym obywatelom wydawało się nawet, że dawne ceny produktów były niższe niż w rzeczywistości”.

Jednak prawdziwe skutki tego, że interesy polityczne przeważyły nad ekonomicznymi realiami, stały się widoczne później. Tworząc Unię Walutową, przymknięto oko na to, że wiele państw, na czele z Grecją, nie spełniało kryteriów Paktu Stabilizacji i Wzrostu. Wystarczyło tąpnięcie w światowej gospodarce w 2008 r., by strefa znalazła się na krawędzi rozpadu. Kryzys przyśpieszył też zmianę układu sił w UE. Euro dobrze służyło nastawionej na eksport niemieckiej gospodarce. A Francja pogrążyła się w stagnacji.

Koniec ubiegłej dekady przyniósł ważną zmianę. Na mocy zawartego w 2007 r. w Lizbonie traktatu Rada Europejska stała się jedną z siedmiu instytucji unijnych. Zadekretowano, że na jej forum zapadają kluczowe decyzje strategiczne co do polityki wewnętrznej oraz zagranicznej UE. Podejmowanie ich kolegialnie przez szefów rządów stwarza wrażenie zachowania starej zasady Brianda o równych prawach członków Unii oraz poszanowaniu suwerenności. Dlatego też postanowiono w Lizbonie, że posiedzeniami Rady pokieruje kadencyjny przewodniczący.

Pierwszy, Herman Van Rompuy, był doświadczonym politykiem, który doskonalił sztukę negocjacji, rządząc Belgią, państwem stale zagrożonym rozpadem. Paryż i Berlin nie zamierzały dawać mu nawet namiastki władzy. Nie miał własnej siedziby, a liczbę jego podwładnych ograniczono do czterdziestu osób, z czego połowę stanowią sekretarki, lokaje oraz kierowcy.

Jednak kryzys euro i budząca niepokój w wielu europejskich stolicach dominacja Niemiec sprawiły, że Van Rompuy wykorzystał szansę, by stać się kimś więcej niż autorem sprawozdań dla Parlamentu Europejskiego. Gdy bankructwo groziło Grecji, Portugalii i Irlandii, zręczny negocjator, potrafiący wypracowywać kompromisy okazał się na wagę złota. Belg wzbudzał zaufanie, unikając bycia człowiekiem tylko Paryża lub Berlina.