Klasa średnia. Ważne cztery czynniki

Anna Adamus-Matuszyńska, profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach zwraca uwagę, że podane wartości różnią się w zależności od tego, w której części Polski mieszkamy. W każdym województwie kryterium dochodowe jest przecież inne – przykładowo dla województwa śląskiego klasa średnia to osoby zarabiające od 5000 do 13 350 zł brutto.

Tak naprawdę jednak nie tylko zarobki świadczą o tym, czy ktoś należy do klasy średniej. Historycznie decydował też zawód i charakter wykonywanej pracy, co w niektórych przypadkach jest aktualne do dziś. Małgorzata Sury, ekspert ds. kariery, pisze na blogu Live Career, że należy wziąć pod uwagę cztery kryteria: charakter wykonywanej pracy, poziom kwalifikacji, stanowisko zajmowane w hierarchii organizacyjnej oraz własność środków produkcji. Zgodnie z nimi klasa średnia to m.in. pracownicy korporacji, menedżerowie średniego szczebla oraz osoby prowadzące jednoosobowe działalności gospodarcze.

– Pojęcie klasy średniej jest bardzo niejednoznaczne. Większość definicji zakłada, że są to osoby o przeciętnych dochodach. Inne skupiają się z kolei na posiadanym majątku, wykształceniu bądź zatrudnieniu – tłumaczy Marcin Klucznik, ekspert Polskiego Instytutu Ekonomicznego. – Najogólniej można powiedzieć, że są to osoby, które już są na tyle zamożne, że mogą pozwolić sobie na większy nieplanowany wydatek albo kilka miesięcy bez zarobku, ale jeszcze nie na tyle, aby móc zrezygnować z pracy zarobkowej – dodaje.

Klasa średnia z pokolenia na pokolenie

Ekspert przyznaje jednak, że jeżeli spojrzymy na klasę średnią poprzez pryzmat majątków, to takich osób mamy dużo mniej. Dzieje się tak dlatego, że o ile zarobki Polaków rosną dość szybko i systematycznie zbliżają się do poziomów Europy Zachodniej, to budowa majątków zajmuje dużo więcej czasu – często to perspektywa kilku pokoleń.

– Polska klasa średnia jest zróżnicowana pod względem miejsca zamieszkania warunkującego koszty życia, posiadanych dóbr lub zdolności do budowania majątku – zdolność kredytową i możliwość oszczędzania, wykształcenia czy stylu życia, które gwarantują subiektywną, oczekiwaną przez daną osobę jakość życia – zauważa Edyta Wojdyła z Uniwersytetu WSB Merito w Poznaniu. W jej ocenie poczucie przynależności do określonej klasy społecznej jest także powiązane z określeniem indywidualnych potrzeb i standardów egzystencji fizjologicznej, społecznej, psychologicznej oraz duchowej.

Ekspertka WSB podkreśla też, że w aktualnych warunkach ekonomicznych, gdzie rosnące koszty życia powodują znaczny spadek realnych dochodów rozporządzalnych, granica między ubóstwem subiektywnym i względnym a przynależnością do klasy średniej stała się płynna. A rosnące oczekiwania społeczne wobec poziomu jakości życia pozwalają na stwierdzenie, że człowiek ubogi, to nie tylko taki, który żyje w skrajnym, czyli tzw. absolutnym ubóstwie. To może być także osoba, która pracuje, ale ma niską płacę i nie stać jej na godne, stabilne życie.

Klasa średnia jako awans w PRL-u

Profesor Anna Adamus-Matuszyńska przypomina, że w latach 90. ubiegłego wieku w Polsce przynależność do klasy średniej była dowodem awansu społecznego. Po latach komunizmu, gdy w oficjalnej propagandzie nie mówiono o takim podziale – choć socjolodzy go używali – ludzie odnoszący sukcesy ekonomiczne zaczynali podkreślać swoją przynależność i jednocześnie odmienność od klasy robotniczej, postrzeganej jako klasa niższa ze względu na dominujące tam zawody fizyczne.

– Klasa średnia to termin ważny dla charakterystyki społeczno-ekonomicznych uwarunkowań w XX wieku. Tę grupę wyróżniało posiadanie – dobra materialne, praca w konkretnych zawodach, styl życia oraz lojalność wobec wolnego rynku i wszystkiego, co ten rynek daje – mówi prof. Klucznik. – To była grupa – bardzo także ekonomicznie zróżnicowana, umiejscowiona w strukturze społecznej pomiędzy właścicielami a grupą robotników – dodaje.

Przypomina, że na przełomie wieków mówiono w Polsce: „pokaż, jaki masz samochód, a powiem ci, do jakiej klasy należysz”. Lub nieco cynicznie: „Skóra, fura i komóra”, bo dominowały zewnętrzne objawy luksusu. Wiele osób, by znaleźć się w tej klasie i ujawnić owe symbole przynależności klasowej, żyło na kredyt.

– Klasa średnia i jej droga do pozycji i statusu ujawniła wiele słabości i sprzeczności kapitalizmu, np. silne ekonomiczne podziały i nierówności społeczne. Dzisiaj takie zewnętrzne objawy luksusu nie mają już takiego znaczenia jak 20 lat temu, ponieważ marki, dawniej uznawane za prestiżowe, stały się dostępne, a i styl życia oraz mody uległy zmianie – wyjaśnia Anna Adamus-Matuszyńska.

Klasa kreatywna?

Tak więc dawne przekonanie, że jest się tym, na kogo się wygląda, nie ma już racji bytu. Co więcej, w opinii naukowczyni w języku codziennym termin klasa średnia niewiele już oznacza. Po pierwsze awans społeczny nie jest mierzony jedynie wskaźnikami ekonomicznymi, a raczej wskaźnikami wywierania wpływu na ludzi, np. poprzez zasięgi w mediach społecznościowych, a po drugie jest wiele narzędzi polityk społecznych, jak choćby szkolnictwo, które tworzą – lepiej lub gorzej – warunki równych szans.

– Aktualnie raczej patrzymy na swoją sytuację ekonomiczną w kategoriach bezpieczeństwa ekonomicznego i możliwości zaspokojenia naszych potrzeb. Gdy osoba może zaspokoić jedynie potrzeby podstawowe, czuje, że jej przynależność to klasa niższa. Gdy jednak ma możliwość zaspokojenia potrzeb tzw. wyższych związanych ze stylem życia, np. zwiedzanie świata, możliwość prywatnej ochrony zdrowia, to zalicza się do klasy średniej – twierdzi Anna Adamus-Matuszyńska.

Ostatnie trzydzieści lat pokazało, jak wielkie zmiany zaszły w Polsce w tym obszarze. W latach 90 i na początku XXI wieku wystarczyło zdobyć dyplom uczelni wyższej w konkretnej dziedzinie, by otrzymać awans, a wraz z nim lepsze wynagrodzenie. Dziś dyplom uczelni wyższej ma inne znaczenie. Albo daje uprawnienia do zawodu, albo daje uprawnienia do kariery naukowej. Czasami jeszcze prestiż uczelni ma znaczenie. Jednak w dobie powszechnego dostępu do wiedzy w internecie, dla wielu zawodów, nawet tych bardzo dobrze wynagradzanych, dyplom nie jest niezbędny, ponieważ umiejętności można nabyć poprzez samokształcenie i praktykę.

– Na przykład Richard Florida uważa, że podstawową siłą napędową rozwoju gospodarczego jest klasa kreatywna, to znaczy grupa osób – około 30 proc. według jego szacunków dotyczących amerykańskiego społeczeństwa – która dzięki swojemu wykształceniu – profesjonalnemu, naukowemu – twórczo i innowacyjnie podchodzi do gospodarki i swej pracy – mówi prof. Klucznik.

Wielbiciele jednej marki

Czy obecnie łatwo więc zmienić klasę z niższej na średnią, a nawet na wyższą? Anna Adamus-Matuszyńska jest przekonana, że jest to możliwe, ale nie chodzi dziś o przynależność klasową, ale o wygodę życia, niezależność i indywidualizm. Nowe technologie, internet i wszystkie aplikacje sprawiają, że szukamy społeczności łączących nas we wspólnych zainteresowaniach, a nie łączących nas takim samym poziomem ekonomicznym. Ludzie wolą przynależeć do grupy wielbicieli samochodów danej marki, jako wielbiciele, a nie ludzie bogaci.

W ocenie ekspertki, dopóki osoba czy rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby i jakąś część tych wyższych, ważniejsze są tzw. bańki informacyjne w mediach społecznościowych, od faktu czy jest się członkiem danej klasy.

Nie zmienia to jednak faktu, że w Polsce znacznie trudniej zakotwiczyć w klasie wyższej. Dlaczego? Socjolodzy jeszcze w XX wieku sprawdzili i potwierdzili, że około 70 proc. majątków członków klasy wyższej – szczególnie tzw. wyższej – wyższej – powstało dzięki odziedziczeniu jakiegoś majątku rodzinnego. Od drugiej połowy XX wieku następuje polaryzacja społeczna, to znaczy klasa wyższa jest coraz bogatsza, co utrudnia do niej dotarcie. Poza tym – na co zwraca uwagę Anna Adamus-Matuszyńska – bogatych ludzi na świece jest niewielu, a jak będzie ich wielu, przestaną należeć do najwyższej klasy.

– Osoby, które zostają miliarderami, w dzisiejszym świecie muszę dysponować: odwagą, gotowością do ryzyka i kreatywnością polegającą na tym, by zacząć tworzyć coś, co wiele osób potrzebuje, ale ani tego jeszcze nie ma, ani ludzie jeszcze nie wiedzą, że to coś potrzebują – wylicza prof. Adamus-Matuszyńska.

W górę czy w dół?

Przykładów z przeszłości jest mnóstwo. J. K. Rowling była w bardzo trudnej życiowej sytuacji, ale talent pisarski i przede wszystkim dostrzeżenie luki na rynku książek dla młodzieży sprawiły, że dzisiaj jest miliarderką. Podobnie było z założycielami Big Techów. Mimo to Marcin Klucznik z PIE jest przekonany, że przeskakiwanie pomiędzy klasami – np. niską a średnią czy średnią a wyższą, jest dość trudne i wcale nie zdarza się tak często.

Powody? Jednym z ważniejszych czynników determinujących sukces dzieci jest sytuowanie ich rodziców. Np. dzieci pochodzące z wykształconych rodzin częściej kończą uniwersytety albo uzyskują doktoraty. Podobny proces dotyczy sukcesu zawodowego – pomijamy tutaj oczywisty fakt, że starsi pracownicy co do zasady zarabiają więcej od młodszych. Między innymi dlatego we współczesnych społeczeństwach kładzie się tak duży nacisk na edukację, oferującą przynajmniej częściowe wyrównywanie szans pomiędzy uczniami.

Z kolei według Ewy Wojdyły mobilność między klasami jest stałym elementem rozwoju społeczeństw. Zmiana klasy społecznej jest realna, zwłaszcza w przypadku zmiany podgrupy w klasie średniej, gdzie przy założeniu indywidualnej inwestycji w edukację, wysiłku w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, motywacji, ambicji, aspiracji oraz po uwzględnieniu uwarunkowań zewnętrznych, takich jak polityka równości szans w danym kraju czy ogólna sytuacja gospodarcza, z łatwością można migrować w górę.

– Poczucie bycia zamożnym jest uwarunkowane nie tylko czynnikami ekonomicznymi. Równie ważne są perspektywy socjologiczna i kulturowa. Osoby zamożne czują się spełnione i mogą żyć zgodnie ze swoimi wartościami, spełniać marzenia, osiągać cele osobiste czy zawodowe oraz mieć wpływ społeczny – podsumowuje ekspertka WSB Merito w Poznaniu.