Przypominamy archiwalny tekst Onetu
Albert Speer był jedynym z nazistowskich przywódców, który w Norymberdze wyraził coś na kształt skruchy. Przez resztę życia miał się kreować na "przyzwoitego narodowego socjalistę". Ile zostało z tego mitu 43 lata po jego śmierci?
"Za wielką budowę sprzedałbym jak Faust własną duszę. Teraz znalazłem swego Mefistofelesa" — tak Speer wspominał początki swojej kariery w nazistowskim aparacie. Czekała go kariera "pierwszego architekta Trzeciej Rzeszy", a potem — już w czasie wojny — ministra, wręcz "drugiego po Hitlerze".
Przed alianckim trybunałem uniknął stryczka czy dożywocia, acz jego ówczesne "wyznanie winy" (tak jak wiele późniejszych) było dość ogólnikowe. Nie ulega wątpliwości, że chciał uchodzić za "porządnego nazistę", a przynajmniej za takiego, który umie choćby przyjąć ciężar swoich czynów.
Nie był ani krwiożerczym antysemitą, ani chorą na władzę kreaturą pokroju Goeringa, Rosenberga czy Streichera. Z pewnością był też jedną z najbardziej inteligentnych osób we władzach Rzeszy. To wystarczyło, by u obserwatorów norymberskiego procesu zaskarbił sobie niejaką sympatię. Z mitem "porządnego nazisty" historycy mieli się dopiero rozprawić.
Kariera u boku Führera
Dziadek i ojciec byli architektami, więc Albert Speer poszedł w ich ślady. W latach 20. studiował w Karlsruhe, potem w Monachium, wreszcie w Berlinie. W 1928 r. został jednym z najmłodszych asystentów na swej uczelni, ale nie miał co liczyć na zlecenia — kryzys, który przetoczył się przez Republikę Weimarską, oznaczał zastój także w budownictwie.
Speer trzymał się z dala od polityki aż do dnia, w którym za namową swoich studentów trafił na jedno z przemówień Hitlera. Impuls zadziałał: miesiąc później architekt wstąpił do partii nazistowskiej. "Nie bardzo czułem się członkiem partii politycznej; nie wybrałem NSDAP, lecz stanąłem u boku Hitlera" — pisał później.
Nadal był jednak przede wszystkim architektem bez perspektyw. Kiedy Speer był już zdecydowany wyjechać wraz z żoną z Berlina, zaproponowano mu przebudowę stołecznej siedziby partii. Wraz z dojściem Hitlera do władzy kariera, stojąca dotąd w miejscu, zaczęła się toczyć błyskawicznie.
Ledwie Speer skończył remont gmachu Ministerstwa Propagandy, już zlecono mu przygotowanie zjazdu partyjnego w Norymberdze. Wkrótce Hitler powiedział mu: "Szukałem architekta, któremu mógłbym kiedyś powierzyć swoje plany budowlane. Kogoś takiego zobaczyłem w panu". Niebawem umarł Paul Troost i jego stanowisko — "nadwornego architekta" Hitlera — przypadło właśnie Speerowi.
Na wielkich budowach Wielkiej Rzeszy
Zaprojektował blisko 400-metrową trybunę na norymberskim Zeppelinfeld, inspirowaną ołtarzem pergameńskim. Tutaj miały się przez lata odbywać partyjne zjazdy NSDAP — masowe orgie uwielbienia dla Hitlera. To Speer wymyślił nocne defilady — po to, by w ciemnościach nie rzucały się w oczy opasłe brzuchy partyjnych funkcjonariuszy. To on rzucił również pomysł, by 130 reflektorów strzelało w niebo, tworząc osławioną "świetlną katedrę" — wrażenie było olbrzymie.
Wszystko to idealnie trafiało w gigantomańskie zamiłowania nowych władz Niemiec. Architekt został włączony do kręgu najbliższych współpracowników Hitlera. Nowy budynek Kancelarii Rzeszy oddano do użytku dwa dni przed terminem — Führer był zachwycony. Szykował przy tym dla Speera wyzwania znacznie większe.
Liczby mówią za siebie. Nowy stadion olimpijski miał być obliczony na 400 tysięcy miejsc. Plan przebudowy Berlina na "stolicę świata" przewidywał m.in. wzniesienie ponad stumetrowego łuku triumfalnego i kolosalnej Volkshalle — Hali Zgromadzeń, pod której kopułą mogłoby się zmieścić "kilka bazylik św. Piotra".
"Przewyższyć Paryż i Wiedeń! Przywrócić poczucie pewności każdemu Niemcowi!" — piał Hitler o swoich wielkich planach budowlanych. Przede wszystkim jednak, co Speer po latach celnie podkreślał, chodziło o wzmocnienie poczucia pewności samego Führera. Ta architektura była "wiernym odbiciem tyranii".
A przecież — o czym Speer wspomina zdawkowo — te wielkie nazistowskie projekty jeszcze przed rozpoczęciem wojny korzystały z niewolniczej pracy więźniów. Państwowa spółka o eufemistycznej nazwie: Niemieckie Przedsiębiorstwo Ziemno-Kamieniarskie (w skrócie: DEST) po prostu kierowała represjonowanych do tych obozów, w których można było ich zamęczyć pracą w kamieniołomach czy cegielniach — m.in. Mauthausen, Sachsenhausen czy Neuengamme… Z pewnością już wtedy Speer nie miał czystych rąk.
Minister wojny totalnej i pracy niewolniczej
W 1942 r. ginie w wypadku lotniczym minister uzbrojenia i amunicji Fritz Todt. Na jego miejsce Hitler natychmiast desygnuje Speera (który miał zresztą lecieć tym samym co Todt samolotem). Staje on również na czele Organizacji Todta — tej, która w praktyce odpowiada za całe niemieckie budownictwo.
Kompetencje, jakie Speer dostał od Hitlera, okazały się nieoczekiwanie tak szerokie, że architekt został w praktyce numerem dwa w państwowej hierarchii. Zdolności organizacyjnych nie można mu było odmówić: scentralizował całą gospodarkę, przestawiając ją na tory produkcji wojennej. Jako że siły roboczej brakowało, Speer przy poparciu Hitlera sięgnął po setki tysięcy przymusowych robotników, więźniów obozów i jeńców wojennych.
"Czuję się współodpowiedzialny za nieszczęsną politykę dotyczącą robotników. Godziłem się stale na masowe deportacje z innych krajów do Niemiec" — napisze po latach w swoich wspomnieniach.
W innym miejscu stwierdzi też, że kiedy w 1943 r. odwiedził podziemną fabrykę broni Mittelwerk i zobaczył koszmarne środowisko pracy więźniów, natychmiast zażądał polepszenia wyżywienia i warunków sanitarnych: "Na wspomnienie o tym jeszcze teraz ogarnia mnie uczucie głębokiego zażenowania i osobistej winy".
Strach, klęska, odpowiedzialność
Z pewnością Speer widział, co się dzieje z niemiecką gospodarką i machiną wojenną wobec zaciskających się alianckich kleszczy. Twierdził później, że przejrzał na oczy w obliczu nieuniknionego upadku Rzeszy. Zaczął sabotować coraz bardziej irracjonalne rozkazy Hitlera — zwłaszcza zaś ten wydany w przededniu klęski, o zostawianiu na drodze aliantów "spalonej ziemi". W Norymberdze miał jeszcze wyznać, że chciał dokonać zamachu na Hitlera z użyciem trującego gazu.
Raz jeszcze wszakże spotkał się z Hitlerem tuż po jego ostatnich urodzinach, a więc na dni przed upadkiem Berlina. Zdążył się przespacerować koło zniszczonej Kancelarii Rzeszy. Potem przedostał się do Flensburga i w końcu aresztowali go alianci. To był pierwszy krok Speera na drodze do norymberskiego sądu.
Kiedy proces ruszył, wszyscy oskarżeni zrazu uznali się za niewinnych. Speer zanotował jednak wkrótce na swoich aktach sądowych: "Współodpowiedzialność za tak przerażające zbrodnie istnieje nawet w systemie dyktatury". W najogólniejszym sensie nie wybielał się — u pozostałych oskarżonych budziło to zdziwienie, a u obserwatorów rodzaj sympatii. "Wywarł wrażenie najbardziej prostolinijnego, nie próbował się wymigiwać" — zanotował obserwator procesu William L. Shirer.
Okoliczności łagodzące do większości sędziów przemówiły. Speer został skazany "tylko" na 20 lat więzienia — za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości (zarzuty dotyczyły głównie wykorzystywania w przemyśle robotników przymusowych). Trafił do więzienia w Spandau. Większość wyroku miał spędzić nad książkami — sporo czytał, spisując jednocześnie swoje wspomnienia.
Wyznane, odkupione, przemilczane
Już po wyjściu z więzienia opublikował dwie książki. Sporą część honorariów przekazał anonimowo żydowskim organizacjom dobroczynnym. Nie ukrywał się przed dziennikarzami i historykami. "Jeśli nie widziałem, to dlatego, że nie chciałem zobaczyć" — przyznawał. Znów bez szczegółów. Zaprzeczał, by kiedykolwiek przyłożył rękę do prześladowań Żydów albo by wiedział o Zagładzie już podczas wojny.
Ale mit "porządnego nazisty" nie mógł się obronić. W latach 80. okazało się, że Speer jako generalny inspektor budowlany do spraw przeobrażenia stolicy Rzeszy — taki tytuł nadał mu Hitler — odpowiadał za deportacje kilkudziesięciu tysięcy berlińskich Żydów.
Speer utrzymywał też po wyjściu z więzienia, że popełnił grzech zaniechania — tj. usłyszawszy "coś" o tym, co się dzieje w Auschwitz, nigdy nie spytał Hitlera i Himmlera o szczegóły.
Tymczasem dwóch biografów architekta utrzymuje, że ten usłyszał o Holokauście jesienią 1943 r. w Poznaniu — właśnie od… Himmlera! "Ten naród musi zniknąć z powierzchni ziemi!" — perorował wtedy Reichsführer SS na temat "kwestii żydowskiej". Jeżeli Speer był wówczas w Poznaniu, a wiele na to wskazuje, nie mógł Himmlera nie słyszeć.
Ktoś więcej niż trybik w maszynie
A jednak twierdził, że nie wiedział. Dla wielu tysięcy Niemców, którzy zamykali oczy na cierpienia Żydów albo – co gorsza – uczestniczyli w Zagładzie, stanowisko Speera było niezwykle wygodną linią obrony. Skoro — pytano — druga osoba po Hitlerze nic nie wiedziała, "to skąd akurat JA miałbym wiedzieć"?
Kilka lat temu "The Daily Telegraph" dostarczył pośrednich dowodów, że Speer wiedzieć po prostu musiał. Jego podpisy mają się znajdować na dokumentach, które nakazywały rozszerzenie działalności obozu w Auschwitz-Birkenau — odtąd (1943) obóz ten miał być centralnym punktem na mapie Zagłady. Dwaj bliscy współpracownicy Speera podczas wizyty w Auschwitz mieli być świadkami gazowania Żydów. Czy on sam mógł być nieświadom tego, co się działo w obozach zagłady?
- PRZECZYTAJ: Klaus Barbie zapracował sobie na miano "rzeźnika z Lyonu". "Nie słyszałaś o kuchniach gestapo?"
"Uznawaliśmy za normę w naszych nowych warunkach to, co wcześniej budziło nasz sprzeciw. Tłumiliśmy wątpliwości (…). Patrząc z dystansu dziesięcioleci, dziwię się bezmyślności tamtych lat" — pisał we wspomnieniach Speer.
Umarł 1 września 1981 r. na wylew. Po Speerze-artyście zostały, jak pisze Michael Burleigh, "szczątki trzeciorzędnej architektury". Dla historyków z pewnością pozostanie jedną z najbardziej niejednoznacznych postaci w otoczeniu Hitlera. Najważniejsze pytanie: więcej ujawnił czy przemilczał?
Za "dobrego nazistę" uchodzić już raczej nie będzie.
