Википедижа

Википедижа (инg. Wикипедиа) — интернетәдә сәрбәстә, ҹј дјнжо ҹанд gјлә хәлǧи зјвонәдә де вики технолоžи ҹәми бәšтәхоšи песохтә бјә, әҹәж песохтә одәмон певјло кардә енсиклопедижәж. Ҹәж песохтомонику žјgоšәж, мјлхәс 2001-нә сори навонәни манgонку окоәдәжонјš руžбәруž һежве бедә. Јм енсклопедижә руžбәруž тикәжән ве čәр бедә. Ынтернетәдә (Википедижа) де технлоžи ҹәми коәкә әнһорә озодә онлажн енсклопедижәж. Толјšә Википедижа 2023-нә сори авgустә манgи 30-дә бә мәждон беšе, јšтә сажтјš сәж.

Ҹәж бино 1999-нә сорику пеgәтә бедә. Ҹј ло сәрредактор ижән онәкәс Ларри Сенgер ижән Бомис номәдә компанижәдә коәкә сәрдор бј ложро пуләдә Čимми Уелс Вики технолоžи биноәдә онлажн енсклопедижә тумо кардежро бә и čо ражсә омәжн. Ҹәж номјšон Нупедижа (Ну Педижа.čом)-šон ноšоне.

Нупедижа виртуалә енсиклопедижа 2000-нә сорику бә ко дәšеж. Ынgилиси зјвонәдә песохтә бә јм енсклопедижа бәнәж вики сажти зјне нәби. Әҹәж бино алимон ижән сәнәткон әжо ноә бә нјвјšтәжон сәрисоф кардә бе. Нупедижадаә нјвјšтәжон нож ко еланgеро 2003-нә сори әҹәж бастеж роәдә бә раж омәжн. Нупедижа басте ләзәдә әжо 24 тәмом бә 74 осәǧандә нјвјšтәжон һестбин. Биноš ҹј Нупедижаку пеgәтә бә Википедижа оžә енсклопедижа 2001-нә сорику интернетәдә бә ко дәšе. Ҹј Википедижа Нуперижаку фәрǧјš әве ки,әжо һар хонәхо дәšе зјндә ҹәжо әжо нјвјšтәжон сәростә карде зјндә. Әве јм ко бә Википедижа овč ижән занgин бе тәкомјš доšе. Енсклопедижә ном ҹј инgилиси технолžи “wики “ сјханику мандә.

Ҹј Википедижа оноә хонәхон Čимми Уежлс ижән Ларри Сенgер соф бә čо фәлсәфә беšт дәбасәбин. Әвон дјлјšонбе соф čо ҹәмисә gардә фәлсәфә, ҹј дјнжо һәммә һавәрисә šә интернет енсклопедижә онән. Јм овардемон овандин беж, кјрт gәлә вахтәдә Википедика ҹј дјнжо 25 сажтон дјләдә де ҹокә номи čәр бе. 2009-нә сори ҹј инgилиси зјвонәдә беšә Википедижа интернетәдә ҹј дјнжо ән ве һандә сажтон дјләдә бә 1-нә вјрә беšә.

Википедижа ҹј һукмәти нјбә онемони бә ҹј Википедижа Фонди номо сохтә бә Ҹәспониә енсиклопедижаж.

Википедижа бәнәж Британника ǧәзинә ҹокә коš әве ки,һар хонәхо әжо бә нјвјšтәжон зижодә жа кам карде зјнеже.Јм ко бә мәхлоǧе ве хоš омедә. Ҹј енсиклопедижа сәжнә тәләб әве ки,ижо нјвјšтәжон ижән бә нјвјšтәжон кардә зижодә де нежтралә (НПОВ — Неутрал Поинт Оф Виеw) ҹәšи диә кардеже. Мјлхәс ижо бәнәж “ Ланкон gјрд реҹинә šәһәре” әлеждә сјханон нјвјšте әбјни.

Ҹј Википедижа мәǧолон ҹанәдә бјвотоš һостонин ижән әвон ҺТМЛ- и сәһифонәдә žәgоән жолә зјнәж тәләб кардәни. Дјләдәбәжон сохте, оваšте ижән šәкилон зижодә карде, šаблонон ижән әлеждә функсижон автоматисә нож бәпеšтә мәǧолон кјрт gјләж вахтәдә сохте бедә. Беžо-беžо ники wики (wиһиwиһи) ҹј һаважоžон зјвонәдә бәнәж “рә” “ҹјск” “ҹәспони” бәсә дәšә бедә. Кәжнә бедәбу бјбу јšтә нјвјšтә һар gјлә мәgалә де нежтралә ҹәšи ҹәж сәвони ниšо бјдәнән. Јм ҹј вики бә родоәкәсон бәšмә нјвјšтәжон доә молжәти лјскәжән ҹәвон ҹәšәдә бә пе рост бәкаж,бәšмә бовә зижод бәбе. Сәвонон де кәно оваšтемониро “ Сәвон”, “Бинтони оваšтемон”, “ Вотәжон” сәрлондә баšмардәнән. Јмруžнә руžәдә žәgоән дастпоҹәтиәти нјбә беšо бә gјлә жолә иšкил пеgарде бе бәзне. Ә иšкил ҹј һар әнјвјšти хјвадәти һәхе. Еһанә šјмә зижодә кардә нјвјšтәжин жа šәкилон пеšә ҹәжон нјмолеро әҹәж хјванди һәзо-һәлбәт ниšон дож лозиме, әж ниšон бјдәнән.

Бо тоžә мәgолон сохтеро дастgәтемон: Тоžә мәgалә нјвјšтеро “ Мәgалә сохте” дјgмә сәšјн. Јšтә сәҹјнжә сәрло ә мәgалә редактә кардеро бә әлеждә сәһифә обәваšтежон. Ижо ҹј мәgалә кәфә дәǧандедәš “Сәһифә ǧежд бјкә” номәдә дјgмә сәҹјнидәš ҹәжо әж бә Википедижа овјšтјнидәš. Ҹј Википедижа һәмә имканонј омуте пидәбу,бәвәдә бә “ Әдәбижат” номәдә латә дәšи,әжо ҹј инgилиси ижән ҹј уруси зјвонәдә бәжәндј мандә нјвјšтәжонәдә око дож бәзјнеš.

Ҹј имформасижа озодә бахšә карде ко һәлә де ҹј Тим Бернерс-Лее-ку 1989-нә сорику веб-технолоžи (Wорлд Wиде Wеб) тумо кардеәдәж ҹәšәвәдәš gәтәšбе.Һеžо бј кожро иминә сәрбәст (броwсер) сохтә бә веб-сәһифә ниšо дож,һәмән әвони редактә карде gирәвә һестбе. Манде пеšо ҹј интернети де тови бә нав šе, žјgо оһоž карде веб медижаš навонә фәлсәфәкуš диәроš кардјšе. Тим Бернерс-Линини јšтәнјš бәšтә gиš žјgоš gәтјšе. Вотјšе 2005-нә сор әҹәж идежа бәнјж бә вјрә ростнижә сори жодәдәš манде. Ҹокнәж биним һәмонә сори јšтә фамемони ижән зјнемони бо бахš карде ноčәдә бә кәсон ,блоgон,викион ижән де подčастон интернетәдә бәнәж овәжзи мә мижонјšон вардјšоне. Һеžо šјмә һандә јм нјвјšтәж ҹә овәжзи вардә һјрдә рурјтәдәж.

Ҹј Википедижа тумо карде ижән әж сәбәро ножро бәнәж проgраgм–механизм бәнәж СМС МедиаWики номәдә тиспири око доә бедә. СМС –и окоәдәжонәдә ҹј веб-сажти дјләдә технолоžи ижән информасижа дастә бә иčо дастgирәти кардеро бә раж омемон һесте, јмјšон ҹәšәвәдәšон gәтәšоне. ("МедиаWики" сјхан мултимедиа ижјн wики сјханонку бә мижон беšән).

Ҹј МедиаWики проgрам Манgус Манке номәдә gјлә алмана тәләбә тумоš кардәšе. Навәдә Перили зјвонәдә УсеМодWики номәдә проgрами око додәбинсә,пеšо ПҺП зјвонәдә нјвјšте бә раж омәжн ижән бәж МедиаWики номи нодән.

СМС МедиаWики номәдә озодә проgрамон око дождән ҹәвонәдә интернети мәһоләдә веб-сәһифон бә мижон вардән. Бо СМС МедиаWики тиспири проgрами ҹәšәвәдә gәтә бә еһдон:

• Веб әнčомон : Апаčһе жа әҹәж ЈЈС;
• ПҺП-и 5.0 ижән пентонә тиспирон.
• Ҹј дооәжон сәвон (ВБ)–и сервер – МЈСGЛ 4.0 доәжон бә рижә нож тиспирон (ВБИС) ижән әҹәж пентонә тиспирон.
• Постgру СGЛ 8.1 ижән пентонә тиспирон.

Де Вики технолоgижә тумо кардә бә веб-сәһифон рижази дустурон дәǧандежро бә сервер ЛаТеХ, Двипс ижән ЈмаgеМаgиčк номәдә проgрами дәǧандежән һукмәне. Әжән бә ҹәšәвәдә gәте ҹоке ки,де ПҺП 4.0 проgрами иgлә Медиа Wики 1.6.8 тиспирәдә проgрами ко карде бедә. Де ВБ номәдә проgрами роһәт бә ро šежро ПҺП (МЈСОЛ) жа ПҺП Пg Админ (Постgрес) номәдә проgрамон око доә бедә.

ČМС МедиаWики проgрамон бино нож ҹј веб-сәһифон бә ро доже. МедиаWики веб-сажтонәдә жанбәжан šәкилонән де мултимедижа фажлон ко кардән.Проgрамјšон бо дјžдә серверон дастә žиҹәšи gәтә бә. Һәддисә-бисот ве окоәдон ижән ҹј дјžдә вики-сажтонәдә МедиаWики кеšј кардемони дастиgирәти додә ҹәжоән бә Сgуид прокси-серверику око додә.

Еһанә навонә вахтонәдә јм ČМС МедиаWики иgлә бо Википедижа žиҹәšи gәтә бәбесә, пеšо ҹј тиспирику GНУ лисензижа биноәдә Wикимедиа Фоундатион Јнč. Ҹј һукмәти нјбә онемонон ҹанд gјлә јšтә бино кардә лоондә окоšон доšоне. Wикимедиа Фоундатион Јнҹ. ҹј һукмәти нјбә савдјкорә онемонон номо 2003-нә сори ижунә манgи 20-дә Čимми Уелс номәдә одәми сохтјšе.

Ҹј онемони серверон АЫŠ, Авропә, Нјсоә Корежадә бәрǧәрор бедән: 300 gјлә сервер Флоридадә, 26 gјлә сервер Амстердамдә, 23 gјлә сервер Нјсоә Корежадә бәрǧәрор бедә.

Јм серверон МжСGЛ ВБИС–и дастәдә бедә, әв јм серверон рожсә нодә ҹәжоән ки, ижо дәǧандә бә һар gјлә нјвјšтәж gонј-сјвјк кардә әвони серверәдә һаšтә. Нјвјšтәжо Апаčһе ҺТТП номәдә серверәдә оgәтә бедән. Ҹј Апаčһе сервери окоәдон парсон биноку ҹј ВБ-ку рјмуз зјндә ҹәжоән де МедиаWики проgрами бә окоәдон вјǧандән.

Јšтәни ǧеждижато дәновониә окоәдон парсон ижән сәнибәтон доә парсон ҹј Сgуид серверон номо омјšтә (емал) кардә бедә.

Ҹәвон фажәмандәти ҹј Апаҹе серверонсә 75% фажәнине.

МедиаWики бо интернет žиҹәšи gәтә бә әлеждә проgрамонсә фождәнин техники хәтоš нјбә проgраме. Әве хәто һәмә араку бекардә нјбә ҹәжон јм ко žиҹәšи онјgәтә МедиаWики проgрамон бо žе мәсләһәт зјнә бедәни. Бј кожро ҹј Википедижа серверон де бехәтоә тиспиронро ҹәвон еһдә омә бә. АИŠ-и Флорида номәдә šтатәдә бәрǧәрор бә серверон бехәтоәти ижән бәҹәж кожро Wикимедиа Фоундатион Јнҹ. Һукмәти нјбә онемони тәрәфо һа сор тосә са һәзо доллар пул čо кардә бедә. Тимсал,2005-2006-нә соронәдә бо апарати дәрһәл вардежро 430 һәзо доллар,бо һостинgиро 200 һәзо доллар пулјšон харčјšон кардә. Онемон јм пулон ҹј Интернети окоәдон вјǧандә пулонку беgәтедән.