Елм

Елм — тәбиәт, čәмижжәт ижән ҹе инсони тәфәккури барәдә обжективә, системинә ижән әсосин бјә зјнәжон сәжро, бо ҹәвон сәрост карде, ижән паж-бахš кардеоро инсонә фәолижжәти тиспир.

Јн фәлижжәти әсос - елми фактон gјрдә карде, әҹәвон даима нубекарде, әвони системин карде, тәнgидә анализ ижән бј әсосәдә елми зјнәжон бә ивјрә gјрдә кардеже. Елм сјвож муšаһидә бјә тәбии ижән иčтимои һодисон тәсвир кардәни, һәмән әҹәвон әлоǧон пәждо карде ижән нәтиčон муәжжән карде зјнедә.

Һар gјлә елми барәдә тәсәввур, де јн елми обжекти, предмети, методи ижән принсипи умуте бино бедә.

Елм жинә šәртон ижән дәрк карде компонентон јšтәнәдә и кардедә:

• Елми коон поәбахš бе ижан ибемонон дәсохте
• Елми муәссисон, дәвинә ижан лабораторижа аваданлјgлон
• Ҹе елми-тәдgиgатә коон методон
• Дәрк карде ижан катеgорижа апарат
• Елми информасижа систем
• Сјфтәку gјрдә бјә čәми зјнәжон мәčму.

Елм сохтәбјә руžику бә инсонон кож мәһсулинәти зижод бе ижән ҹјми сажәдә бо одәмон рифаһи ҹок бе хидмәт кардәšе. Бә де елми мәšǧул бјә šәхсон "алим" вотедән. Әвон ҹе инсонон арәд де јšтә зјнәж, сәводј ижан нурšидә фикрон čо бә кәсонин.

Муасир һоләдә бјә елм ХВЫ—ХВЫЫ әсронку бо формәжн бе бино кардәҹе. Ыšтә инкиšафи тарихәдә әв ҹе техникә ижан технолоgижә ҹәрҹивәку беšә, бә čәмижжәти инкиšафи ве тәсир кардә фактори пеgардә. ХВЫЫ әсрику žјǧо, елми фәалижжәт һар 10-15 сорәдә дј кәрә зжод бедә (кәšфон аšмард, елми информасижон, елмә косожбон аšмард).

Ҹе алимон мәgсәд, јсәтнә кож šәраитәдә де имкан доә роон, ҹе инсонон жимони, рузиgари роһәт кардеже. Бәҹеж gороšән, тарихи дорози ҹе алимон кардәжон, довләтонәдә дастәgјšон виндә ижан нәзорәти žиәдә бјән. Бә иминә сәро бјә елми коон ǧәдимә жунанјстанәдә, Платони академижәдә раст омедәмон. ҹј сјфдәнә де елми мәšǧул бјә кәсон, бәнә ҹе сараж әжанон хусуси имтижазонјšон һестбе, пеšонә вахтонәдә бәәвон елми дәрәčон доšоне, нәтиčәдә čәмижжәәтонәдә елитарә тәбәgон бә әмәл омәжн.

Де елми мәšǧул бјә, бј саһәдә һар ком gјлә проблеми čолинә, де мовčудә васитон ижан усулон комәgи һәлл карде зјнә šәхсон, һәлә ҹе мионә әсронку žјǧо, Һәšинјšтә културәдә "Доктор"ә номјšон сәšоне. Иминә докторә елми дәрәčә, бә тарихи мәнбәон gороš 12 ижул 1219-нә сорәдә Болонижадә Папа ЫЫЫ Һонори тәрәфику доә бјә. Сјхан «Доктор» латјнә зјвонәдә доčтус - "умутәбјә" сјханикуже. Ым, елми саһәдә ән пенә дәрәčә һесоб бедә. Бо јн елми дәрәčә сәж gороš, номизәд јšтә һозокардә диссертасижа (лат. диссертатио - "музакирә карде", "тәдgиg карде") оžә музакирә вахти, де мутәхәссисон иšтираки тәšкил бјә šура ижан озодә иšтиракҹион вәдә мудафиә кардәнинбе. Мионә әсронәдә ҹе мудафиә просес неҹандә ǧәссәмһарде просесику ибарәтбе. ҹјмонәдә, ҹе университети ректори вәдә ǧәссәмһарде әсас һесоб бедәбе. Сјвож бјми номизәд и gјлә ниžонә ижан и gјлә оžә имтаһан доәнинбе. Нижонә имтаһан диссертасижадә ǧежд бјә тезисон ҹе факултә профессорон (маgистри реgентес) вәдә, ве вахти исә, оžә һәвоәдә мудафиә кардеку ибарәтбе. Имтаһани доә бәпеšо, номизәд бә оžә музакирә, диспутатион (лат. Диспутатионес - "мубаһисә") вадоә бедәбе. Ожо номизәд јšтә елми нубәжәтион публика вәдә мудафиә кардәнинбе. Бј мәрһәләдә сјвож профессорон, әлавә тәмšокардәкәсон арадә нјšтә һар кәс бә номизәди парс дож һуgуgјš һестбе. Мудафиә бәпеšо ҹе просеси охонә ижән тәнтәнәжнә һиссә - инауgурасижа (лат. Инауgуро - "тәжин етмәк" (вәзифәжә)) омедәбе. Бј һиссәдә номизәд де символик әšжон тәлтиф бедәбе. Бјмон китоб, и gјлә ǧјзјлә анgјšде ижан берети формдә докторә коло дахилбе. Ын адәт-әнәнә һәлә јсәтән ҹе Һәšинјšтә мәктәбонәдә јšтә иминә формәš оǧәтәšе.

Бә елми наилижжәтон gороš бә алимон žитонә бежнәлхәлg нуфузинә мукафатон дождән: Нобели мукафат — дјнжоәдә ән нуфузинә елми мукафат. Сорәдә и кәрә ҹо gјлә елми саһәдә доә бедә. Бәнә әҹеж пародижә šнобели мукафат-ән һесте.

• Филдсови мукафат — рижазижжаити саһәдә, бә жолә наилижжәтон gороš. Испанижә крали тәрәфику тәgдим бедә.
• Ролф Неванлинни мукафат — ҹе информатикә рижазј аспектонәдә бә жолә наилижжәтон gороš.
• Карл Фридрих gаусси мукафат — әмандә елмонәдә де кәšфон васитә, бә рижазижжати вардә жолә тоһон gороš.
• Крауфурди мукафат — мукафат бә žинә истиgамәтон gорә доә бедә: астраномижә, рижазижжат, биолоžи елмон, Зәмини барәдә елмон.
• Абели мукафат — бо рижазижжати инкиšафиро доә тоһвон gороš.
• Šао Ифу мукафат — бә астраномижә, рижазижжат, тәбабәт ижан бә žимони барәдә елмон доә бјә жолә тоһвон gороš.
• Тжуринgи мукафат — ҹе аšмардә техникә асосасижа тәрәфику, информатикә саһәдә доә бјә мукафат.
• Михаил Ломоносови номәдә жолә ǧјзјлә медал — ҹе Русижа Елмон Академижә али мукафат.
• Дмитриж Мендележеви номәдә жолә ǧјзјлә медал — ҹе Русижа Елмон Академижә, кимжа елми саһәдә бә жолә наилижжәтон gороš мукафат.