Page 1

Samenleven

Hoofdstuk 6 uit het Sociaal en Cultureel Rapport 2016

� Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2016

De toekomst tegemoet

Werken, leren, zorgen, samenleven en consumeren in het

Nederland van later

Redactie:

Andries van den Broek

Cretien van Campen

Jos de Haan

Anne Roeters

Monique Turkenburg

Lotte Vermeij

Sociaal en Cultureel Planbureau

Den Haag, december 2016

143

6 Samenleven: veranderende verbanden en het risico

van segregatie

Lotte Vermeij en Josje den Ridder

6.1 Zorgen over sociale samenhang

De manier waarop we in Nederland samenleven, was de afgelopen jaren een van de

grootste maatschappelijke zorgen (Den Ridder et al. 2016a). ‘Mensen verliezen hun

normen en waarden – bijvoorbeeld op het internet – waardoor we snel afglijden naar

een ego�stische, individualistische samenleving waarin iedereen bang is voor elkaar,’

zo verwoordt een man van 46jaar die zorgen (niet gepubliceerd). Veel Nederlanders

zijn bezorgd over de intolerantie en verruwing in het maatschappelijke verkeer.

‘Verdraagzaamheid en respect voor anderen worden steeds minder. […] Voer met

elkaar een gesprek in plaats van er eerst op los te rammen,’aldus een vrouw van 54 jaar

(Den Ridder et al. 2016b: 16).

Ook onder sommige sociologen heerst somberheid over het verlies aan sociale samen-

hang. Bekend is Robert Putnam (2001), die in Bowling alone de ‘erosie van het sociaal

kapitaal’ in de Verenigde Staten beschreef. Op basis van vele cijfers en interviews schetst

hij een beeld van een samenleving waarin mensen steeds minder contact hebben met

hun buren, vrienden en familie en waarin zij zich steeds minder verbinden aan organi-

saties. Richard Sennett (2015) ziet een groeiend onvermogen om contact te hebben met

anderen die niet op ons lijken. Publieke ruimten hebben in zijn ogen steeds minder

een verbindende functie. Ook in Nederland wordt op de lange termijn een afnemende

sociale samenhang opgetekend (Ultee et al. 1996) en zien sommigen een verruwing in de

publiek ruimte (Van Stokkom 2010).

Tegenover deze zorgen staan de opvallend optimistische verwachtingen van anderen.

Een groep van dertien toekomstdenkers stelt dat we ons bevinden in een ‘tussentijd’.

Instituties als de overheid hebben goeddeels afgedaan. Ze maken plaats voor een maat-

schappij waarin mensen samen nieuwe verbanden aangaan: ‘We gaan de ander weer ont-

dekken als iemand waar we niet alleen iets mee moeten, maar ook kunnen. Vertrouwen

en verantwoordelijkheid gaan hand in hand. Na twee decennia nadruk op ‘ik’, succes,

selfies, effici�ntie en het bijbehorende ongeduld, neemt de behoefte aan het zelfover-

stijgende toe’ (Boland et al. 2016: 11).

Met de participatiesamenleving preludeert de Nederlandse overheid op een groeiende

sociale cohesie. En op lokaal niveau hoopt zij daar ook aan bij te dragen. Tegelijkertijd

zijn in de maalstroom van alledag onrust en onbehagen kenmerken van deze tijd, aldus

Koning Willem-Alexander in de troonrede van 2016, en ‘met alles wat er wereldwijd

speelt, is het begrijpelijk dat we ons als samenleving zorgen maken en sterker gaan

hechten aan het vertrouwde en bekende’. Tegen deze achtergrond voorziet de overheid

ook een opleving in de manier van samenleven: ‘gebrek aan sociale samenhang in een

steeds meer gefragmenteerde samenleving geeft voeding aan een diepgevoelde behoefte

144

sociaal en cultureel rapport 2016

in de samenleving om vertrouwen – onderling tussen burgers en met de overheid –

tevergroten’ (bzk 2013: 16).

Dit hoofdstuk pretendeert geen uitsluitsel te geven over de richting waarin ‘de’ sociale

samenhang zich zal ontwikkelen, onder meer omdat het onderwerp zich niet laat be-

perken tot een klein aantal indicatoren. Als we 34 jaar terugkijken, in plaats van 34jaar

vooruit naar 2050, valt op dat sinds begin jaren tachtig in de persoonlijke sfeer niet

bijzonder veel veranderde. Veel minder dan in de roerige decennia daarvoor. Terwijl

bijvoorbeeld in de naoorlogse decennia jonge mensen steeds eerder het ouderlijk huis

verlieten, veranderde dit sinds de jaren tachtig nauwelijks nog (Kullberg 2010). Ook nam

het kindertal niet verder af (Statline 2016) en bleef het aandeel vrijwilligers nagenoeg

gelijk (Van Houwelingen et al. 2014).

Toch veranderde er sindsdien veel in de manier van samenleven en het maatschappelijk

sentiment. Begin jaren tachtig kwam de eerste Atari spelcomputer op de markt. Van het

internet had toen nog vrijwel niemand gehoord. Steden kampten met grote problemen

als leegstand en onveiligheid; het suburbane woonideaal was populair. In 1983 maakte

een grondwetswijziging een einde aan de staatssteun voor religieuze organisaties en

daarmee aan de steun voor de verzuiling. Het besef dat ‘gastarbeiders’ zouden blijven,

was pas enkele jaren doorgedrongen en het debat over integratie was nog sterk gericht

op gelijke kansen. Samenleven gaat over de dagelijkse interacties aan de ontbijttafel en

de appjes die we tussendoor lezen, maar ook over discriminatie en over verhitte politieke

debatten. Wij kiezen daarom een brede aanvliegroute van waaruit we exploreren wat

er te zeggen valt over de manier waarop Nederlanders met elkaar zullen samenleven in

2050.

Bevrijding en verwijdering

De vraag hoe mensen zich in een samenleving tot elkaar verhouden, is een van de

hoofdvraagstukken in de sociologie. In navolging van Durkheim betogen sociologen dat

een sterke sociale cohesie veel goeds tot gevolg heeft, zoals veiligheid en vrede en bur-

gers wapent tegen plagen als criminaliteit, ziekte en zelfdoding (Ultee et al. 1996). Het

begrip ‘sociale cohesie’ is echter veelomvattend. Terugkerende elementen in de talrijke

definities zijn onderlinge sociale relaties, gedeelde normen en waarden, collectieve

identiteiten en binding met het politieke systeem. Verder is een onderscheid in schaal-

niveaus relevant: op het microniveau gaat sociale cohesie over het dagelijks leven waarin

personen onderling met elkaar omgaan. Op het macroniveau gaat het over bevolkings-

groepen en een overheid met als taak de afzonderlijke geledingen in de maatschappij te

verenigen. Een samenleving waarin mensen sterk verbonden zijn in hun persoonlijke

omgeving, is nog geen samenleving waar verschillende bevolkingsgroepen zich ook

harmonieus tot elkaar verhouden.

Wat in de zorgen over sociale cohesie vaak onbenoemd blijft, is dat hechte sociale struc-

turen ook onaantrekkelijke kanten hebben. De verbondenheid tussen groepsleden kan

normen en praktijken met zich meebrengen die individuen belemmeren bij het maken

van hun eigen keuzes. In dit verband wordt vaak verwezen naar collectivistische cultu-

ren. Zo zouden vrouwen uit migrantengroepen belemmerd worden in hun individuele

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

145

ontplooiing. Als de sociale cohesie minder wordt in een buurt, familie of geloofs-

gemeenschap komt dit in het algemeen vaak door de drang naar vrijheid van individuen,

en door veranderingen in de omstandigheden die deze vrijheden mogelijk maken. Een

tegenhanger van sociale cohesie is dus individualisering: het individu wordt minder

afhankelijk van zijn directe omgeving. Het krijgt ‘de vrijheid – en zelfs de plicht – te kie-

zen en ook weer anders te kunnen kiezen, ook tegen tradities of het belang van anderen

in’ (Schnabel en De Hart 2008: 15).

In de maatschappelijke sfeer is de tegenhanger van sociale cohesie minder wenselijk.

Dan gaat het om maatschappelijke scheidslijnen. In de woorden van Robert Putnam

komt sociaal kapitaal in twee soorten: bonding sociaal kapitaal bestaat binnen homogene

groepen en verbanden en fungeert als ‘superlijm’. Bij bridging sociaal kapitaal worden

groepsgrenzen overschreden en bestaan er contacten met anderen buiten de groep.

Dit kapitaal fungeert als ‘smeerolie’ (Putnam 2001). Een samenleving die overbruggend

kapitaal tekortkomt, wordt gekenmerkt door maatschappelijke scheidslijnen. Er dreigen

spanningen en mogelijk bestrijden groepen elkaar met geweld. Ook zijn er negatieve

consequenties voor de legitimiteit van democratie en instituties. In een goed ge�nte-

greerde samenleving bestaat zowel balans tussen ‘ik’ en ‘wij’ als tussen ‘wij’ en ‘zij’

(Schuyt 2006: 47).

In dit hoofdstuk verkennen we hoe de sociale cohesie van Nederland in de tijd tot 2050

kan veranderen. We beginnen bij de directe sociale omgeving van Nederlanders, waar

een spanningsveld bestaat tussen onderlinge verbinding enerzijds en individuele vrijhe-

den en flexibiliteit anderzijds (� 6.2). We proberen na te gaan met wie we in de toekomst

contact zullen hebben en hoe deze contacten zullen verlopen. Vervolgens nemen we

deze ontwikkelingen als startpunt bij een toekomstverkenning van maatschappelijke

scheidslijnen (� 6.3). We vragen ons hier niet zozeer af waar zich in de toekomst maat-

schappelijke scheidslijnen zullen aftekenen, want daarover kunnen we te weinig zeggen.

We beperken ons tot de vraag in hoeverre de veranderende sociale structuur overbrug-

ging tussen bevolkingsgroepen mogelijk maakt.

6.2 Verbinding met de directe omgeving

Mensen zijn intrinsiek gemotiveerd tot het aangaan en onderhouden van relaties met

anderen (Baumeister en Leary 1995). Dit blijkt wel als mensen geen relaties hebben; dan

ontstaan ernstige emotionele en fysieke problemen. Naast hun inherente betekenis, zijn

sociale relaties ook belangrijk voor wat mensen in het leven kunnen bereiken. Iemands

relaties kunnen bepalend zijn voor diens succes, bijvoorbeeld bij het zoeken van werk of

een partner of bij het organiseren van een feest of protest. Relaties helpen elkaar door

bijvoorbeeld een ervaring te delen, een kind op te vangen of ergens een goed woordje te

doen.

In het vervolg van deze paragraaf verkennen we hoe de sociale verbindingen die we aan-

gaan, veranderen. Achtereenvolgens gaan we in op vier vragen:

– Hoe verandert de omvang en intensiteit van onze sociale netwerken?

– Hoe verandert de manier waarop de communicatie met anderen verloopt?

146

sociaal en cultureel rapport 2016

– Wat verandert er in de manier waarop we in contact komen met anderen?

– En in hoeverre zullen virtuele anderen, zoals robots en kunstmatig intelligente perso-

nen in virtual reality, gaan voorzien in onze sociale behoeften?

Op basis van de antwoorden op deze vragen gaan we na wat de te verwachten veran-

deringen kunnen betekent voor onze kwaliteit van leven. Hoe zal eenzaamheid zich

ontwikkelen? En hoe verandert de manier waarop we samen met anderen iets kunnen

bereiken?

Meer connecties in minder tijd

Hoe verandert de omvang en intensiteit van onze sociale netwerken? In de afgelopen

jaren zijn we dankzij sociale media meer verbonden geraakt met anderen dan ooit. Van

Facebook maakt momenteel meer dan 70% van de Nederlanders gebruik. Nu steeds meer

ouderen Facebook gebruiken, voelt het platform voor jongeren, in de woorden van een

19-jarige, steeds meer als een ‘verplicht familiediner’ (Herstand 2015). Daar staan echter

opkomende sociale platforms tegenover, zoals Instagram en Pinterest (Van der Veer et

al. 2016).

Veel contact via sociale media verloopt met mensen die we ook in het dagelijkse leven

kennen en vormt dus geen aanvulling op bestaande sociale netwerken. Maar we kregen

er ook contacten bij en onderhouden contacten die anders verloren zouden gaan. Via

sociale media zijn we bijvoorbeeld vrienden met voormalige klasgenoten, die we anders

uit het oog waren verloren (Ellison et al. 2007). Op Twitter communiceren we bijvoor-

beeld met verre vakgenoten die we niet of zelden face to face ontmoeten. Contacten die

zuiver online bestaan, komen ook steeds vaker voor via online games of communities rond

merken, hobby’s of vloggers. Deze kunnen zeer sociaal verlopen (bv. Boellstorff 2008).

Paradoxaal genoeg nam de tijd die we uittrokken voor sociale contacten de afgelopen

decennia sterk af. Vergeleken met 1980 besteedden we in 2011 gemiddeld een half uur

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

147

per dag minder aan sociale contacten, contact via sociale media inbegrepen. Face-to-

facecontact met mensen buiten het eigen huishouden (visite) halveerde zelfs van acht

tot nog geen vier uur per week (Clo�n et al. 2013). Mogelijk zijn we onze sociale contacten

meer gaan combineren met andere bezigheden zoals werken, uitgaan en sporten, want

aan deze activiteiten gingen we niet minder tijd besteden. Toch lijkt de conclusie dat we

met meer mensen in contact staan in minder tijd, redelijk.

De vraag is nu wat er werkelijk veranderde in onze sociale netwerken. In onderzoek naar

dit onderwerp wordt vaak onderscheid gemaakt tussen sterke relaties, met wie we veel

en hecht contact hebben, en zwakke relaties, met mensen die verder van ons afstaan

(Granovetter 1983). Online contacten zijn over het algemeen minder veelomvattend dan

contacten met degenen die we ook offline kennen (Mesch en Talmud 2006). Veel van

de ‘nieuwe’ contacten, die we hebben dankzij sociale media, kunnen we daarom beter

aanduiden als ‘connecties’ dan als ‘zwakke relaties’. Een belangrijke vraag is nog of de

ontwikkeling naar meer connecties in minder tijd ook afbreuk doet aan sterke relaties.

Omdat niet alleen relaties veranderen, maar ook de manier waarop mensen enqu�tevra-

gen invullen over relaties, is deze bijzonder moeilijk empirisch te beantwoorden. Enkele

longitudinale studies in de Verenigde Staten laten een afname zien van het aantal perso-

nen met wie mensen in het voorgaande jaar persoonlijke onderwerpen hadden bespro-

ken (Brashears 2011; Hampton et al. 2011). Ook uit een internationale meta-analyse kan

de conclusie getrokken worden dat het aantal intimi iets afnam (Wrzus et al. 2013: 14).

Opvallend hierbij is overigens dat in elk van de drie studies het aantal relaties met fami-

lieleden niet of minder slonk dan die met vrienden en bekenden.

Trend zet door in de toekomst

Er zijn verschillende redenen waarom bovengenoemde ontwikkeling zich zal voortzet-

ten in de toekomst en de sociale netwerken van toekomstige Nederlanders dus zullen

bestaan uit meer, maar wel minder intensieve relaties en connecties. Ten eerste zal de

jongere generatie de oudere vervangen, met als gevolg dat sociale gewoonten van dege-

nen die nu jong zijn, zich zullen voortzetten. Ten tweede speelt flexibilisering een rol,

bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt (zie hoofdstuk 4 over werken). Als we vaker wisselen

van werkplek hebben we meer ex-collega’s met wie we contact onderhouden. Daarbij

wordt het onderhouden van deze contacten relevanter, met het oog op toekomstige

carri�rekansen in een onzekere arbeidsmarkt. Ten derde kan verdergaande urbanisatie

bijdragen aan de ontwikkeling (zie � 2.2). Stedelingen zijn in sociaal opzicht actiever dan

dorpsbewoners (Sampson 1988) en onderhouden – te zien aan hun mobiele telefoonge-

drag – meer contacten (Schl�pfer et al. 2014).

Ten vierde zullen de mogelijkheden van sociale media verder toenemen. Betere appara-

tuur met meer gepersonaliseerde toepassingen zullen het onderhouden van contacten

verder vergemakkelijken. In economische termen kunnen we spreken van een ‘efficien-

cyslag’ omdat sociale media de transactiekosten van relaties aanzienlijk terugbrengen.

Hoewel velen deze ontwikkelingen ervaren als een verschraling van het sociale contact,

zijn het mensen zelf die ervoor kiezen effici�nt en flexibel te communiceren. In para-

graaf 2.3 kwam deze tweet al voorbij: ‘We wanted flying cars but instead we got 140 characters’.

148

sociaal en cultureel rapport 2016

Gezien het grote succes van sms, Twitter en whatsapp lijken korte, flexibele berichtjes

precies wat velen van ons willen.

De geschetste ontwikkeling bestaat overigens niet alleen uit een ‘verdunning’ van

relaties, maar ook uit veranderingen in de organisatie van relaties. Een ontwikkeling

is die van groepen naar netwerken (Rainie en Wellman 2013). Dat mensen in informeel

verband sporten in plaats van in verenigingsverband, is hier een voorbeeld van (Van den

Berg en Tiessen-Raaphorst 2011). Een andere ontwikkeling is de loskoppeling van de ver-

schillende contexten waarin we leven. Speelde het leven van veel mensen zich lang gele-

den nog af in een enkele sociale omgeving, waarin zij woonden, werkten temidden van

hun familie en vrienden, door de toegenomen mobiliteit zijn familie, vrienden, collega’s

en buren voor veel mensen gescheiden werelden gaan vormen (Coleman 1990). Beide

sterk gerelateerde ontwikkelingen kunnen doorzetten. De loskoppeling van contexten

is een logisch gevolg van toenemende mogelijkheden om individuele keuzes te maken,

waardoor op tal van terreinen andere dan de meest nabije mensen beter voldoen aan wat

we op een bepaald moment zoeken.

Voor nabije familie zou het omgekeerde kunnen gelden, zo suggereren de resultaten

van longitudinale studies (Brashears 2011; Hampton et al. 2011; Wrzus et al. 2013). Een

reden hiervoor kan zijn dat, juist als andere contacten flexibeler en vrijblijvender wor-

den, directe familieleden waardevoller kunnen worden voor elkaar. Zowel kinderen als

ouders zijn immers een relatief betrouwbare bron van sociale steun. Ook de behoefte

aan hulp speelt een rol. De naoorlogse welvaartstijging maakte mensen onafhankelijker

van elkaar, maar het tweeverdienerschap maakt ouders weer afhankelijk van oma’s en

opa’s. De flexibilisering van arbeid (zie hoofdstuk 4 over werken) zou deze afhankelijk-

heid nog kunnen versterken. Ook het toekomstig zorgtekort zal familieleden mogelijk

weer dichter bij elkaar brengen (zie hoofdstuk 5 over zorgen).

Afwezige aanwezigheid

Hoe verandert nu de manier waarop de communicatie met anderen verloopt? Een plau-

sibele gedachte is dat de efficiencyslag in onze sociale contacten ten koste gaat van de

tijd die we aan contacten besteden en van de emotionele intensiteit ervan (Roberts et al.

2009; Miritello et al. 2013).

Weer beginnend bij het recente verleden: voor een gedeelte zijn sociale contacten ver-

plaatst naar sociale media. Door de tussenkomst van de techniek is deze communicatie

per definitie relatief afstandelijk. Meestal zien we geen beelden en worden er dus ook

geen non-verbale cues uitgewisseld. Dit kan een voordeel zijn, bijvoorbeeld voor mensen

die onzeker zijn en zich hierdoor vrijer voelen dan in face-to-facecontact (McKenna et

al. 2002). Het betekent wel dat de overgebrachte boodschap over het algemeen ontdaan

is van het non-verbale deel van de boodschap. Ook speelt mee dat op sociale platforms

als Facebook en Snapchat doorgaans dezelfde berichten door meerdere mensen kun-

nen worden gelezen en bekeken. Deze digitale communicatie naar velen is een vorm

die voorheen niet bestond. Omdat het lastig is de verschillende mensen die zich in het

‘publiek’ bevinden aan te spreken, nodigt dit uit tot conformiteit (Brandtz�g et al. 2010;

Hampton et al. 2014) of tot een weloverwogen rooskleurige zelfpresentatie (Marwick en

Boyd 2011). Hier komt nog bij dat mensen anderen en zichzelf onwillekeurig beoordelen

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

149

op de likes, friends, endorsements en retweets. Communicatie komt hierdoor steeds sterker in

dienst te staan van de eigen reputatie. Ook kan het volgen van situaties waar we zelf niet

bij aanwezig waren gemakkelijk leiden tot jaloezie en fear of missing out (fomo) (Chou en

Edge 2012; Muise et al. 2009; Przybylski et al. 2013).

Terwijl online communicatie gepaard gaat met ‘aanwezige afwezigheid’, krijgen face-to-

facesituaties steeds meer het karakter van ‘afwezige aanwezigheid’ door de toenemende

verwevenheid met de digitale werkelijkheid (Rainie en Wellman 2012). Zoals veel men-

sen uit eigen ervaring zullen beamen, doet de simpele aanwezigheid van een mobiele

telefoon al afbreuk aan de kwaliteit van een gesprek en de ervaren intimiteit tussen

gesprekspartners (Przybylski en Weinstein 2013). Het is een kritiek die ook doorklinkt in

de observaties die Gelmers deed in hippe koffietenten, waar jonge mensen vooral com-

municeren middels hun laptops en telefoons en nauwelijks nog met vreemden, zoals

in traditionele caf�s gebeurde (Gelmers 2015). Deze ‘afwezige aanwezigheid’ vormt een

logisch onderdeel van opkomende fenomenen als flexwerken, workation en het leven als

‘digitale nomade’.

In de toekomst zal het internet verder integreren in de fysieke dagelijkse werkelijkheid

en zelfs het beeldscherm verlaten via augmented reality. Daarmeezal het ‘hier en nu’ nog

verder naar de achtergrond worden gedrongen. Hoe dit eruit zou kunnen zien, toont

de kunstenaar Keiichi Matsudo. Een bezoekje aan de supermarkt wordt omlijst met

een wirwar aan pop-up advertenties, reminders, informatie en een virtuele assistent.

Productinformatie, kortingsacties en vertrektijden van de bus staan duidelijk in het

blikveld, maar we zijn er wel erg druk mee. Toch kan de communicatie ook op punten

verbeteren: aanwezigen zijn dan wel afweziger, afwezigen kunnen wel steeds realisti-

scher aanwezig zijn, bijvoorbeeld in virtual reality. Met technieken die aanhaken op her-

senactiviteit, en dus feitelijk gedachten of emoties lezen, zou onderling begrip kunnen

verbeteren.

Afnemend empathisch vermogen?

Het is een bekende angst dat de oppervlakkiger communicatie gepaard gaat met een

afname van de emotionele verbinding die mensen ervaren, en daarmee met hun ver-

mogen tot samenleven. In overeenstemming hiermee toont longitudinaal onderzoek,

weer onder Amerikaanse studenten, een afname in empathische vermogens (Konrath

et al. 2010) en hechting (Konrath et al. 2014) en een toename aan narcisme (Twenge et al.

2008). Deze resultaten sluiten aan bij het beeld van millenials als de ‘generation me’, maar ze

moeten toch met voorzichtigheid worden beschouwd. Ander onderzoek toont deze ont-

wikkelingen niet (Trzesniewski en Donnellan 2010). En ook is maar de vraag in hoeverre

ontwikkelingen in Nederland overeenkomen met die in de Verenigde Staten. Tot slot is

ook de oorzaak van de gevonden achteruitgang geen uitgemaakte zaak. Veranderende

opvoedpraktijken zouden een rol kunnen spelen en ook het gebruik van sociale media

wordt verantwoordelijk gehouden (Konrath et al. 2010). Een recente longitudinale stu-

die onder Nederlandse jeugd toont echter een positief verband tussen het gebruik van

sociale media en de empathie die ze vervolgens ontwikkelen (Vossen en Valkenburg

2016).

150

sociaal en cultureel rapport 2016

The strength of a good match

Wat verandert er in de manier waarop we in contact komen met anderen? Nu we meer in

netwerken gaan bewegen dan in groepen, worden de relaties die we onderhouden met

de een minder afhankelijk van de contacten met de ander. Hierdoor ontstaat een grote

vrijheid in het leggen van contacten. Sociale media stellen ons steeds beter in staat in de

mensenmassa te vinden wat we zoeken. Een groot voordeel hiervan is dat we vraag en

aanbod nog beter op elkaar kunnen afstemmen. Zo kan elke liefhebberij leiden tot de

behoefte aan gelijkgestemden die bijvoorbeeld ook dol zijn op Louis ck, tuinieren of de

Kipcaravan. Nare situaties kunnen de wens met zich meebrengen lotgenoten te ontmoe-

ten om ervaringen mee te delen. Gemeenschappelijke idealen of belangen vragen om

geestverwanten om mee te strijden.

Technische selectiemogelijkheden bieden ook de basis voor de opkomende deelecono-

mie. Mensen kunnen hun – al of niet tijdelijk – onbenutte spullen met elkaar delen of

aan elkaar verhuren (Frenken 2016). Anders dan in de formele economie is het een trans-

actie van mens tot mens (peer-to-peer). Anders dan bij het traditionele delen en lenen,

brengt de deeleconomie mensen die elkaar nog niet kenden, met elkaar in verbinding.

Hoewel de motieven voor delen of lenen lang niet altijd sociaal zijn, is het opvallend dat

er in de deeleconomie vaak snel vertrouwen en sympathie kan bestaan tussen vreem-

den. Onder couchsurfers bijvoorbeeld bestaat een sociaal gemeenschapsgevoel en ontstaat

er snel vertrouwen (Luo en Zhang 2016). Bij crowdfunding wordt niet gedeeld of geleend,

maar gegeven. Ook dit fenomeen stoelt op de toegenomen mogelijkheid om anderen te

vinden in de mensenmassa en gaat gepaard met persoonlijk contact tussen onbekenden.

Zo liet een anonieme donateur van de drummende student Lars een warm bericht ach-

ter: ‘Als ex-drummer in mijn tienertijd vind ik het super wat je al bereikt hebt en ik wil

graag een kleine bijdrage doen om je droom waar te maken’ (Salomon 2015). Voorheen

zou dergelijke hulp vooral van familie komen.

Zoals gezegd zijn contacten op gameservers, discussiefora of ruilsites over het alge-

meen eerder connecties dan (zwakke) relaties, maar de verbinding tussen onbekende

gelijkgestemden kunnen veel verder gaan. Zo zijn er verschillende apps beschikbaar

waarmee mensen sportmaatjes kunnen vinden in hun buurt en op hun eigen niveau,

die beschikbaar zijn op hetzelfde moment. Ook zijn er tal van mogelijkheden waar

groepen die moeilijker contact leggen, van kunnen profiteren. Alleenwonende ouderen

bijvoorbeeld, die aan huis gebonden zijn door lichamelijke beperkingen, kunnen dank-

zij sociale media minder ge�soleerd raken (Nef et al. 2013). Het aantal stellen dat elkaar

via internet ontmoet, stijgt dan ook sterk, vooral onder ouderen. Van de 50-plussers die

gingen samenwonen, had enkele jaren geleden al meer dan een derde elkaar via internet

ontmoet (Kooiman en Latten 2014).

Nieuwe intimi

Waar mensen intimiteit delen op internet lijkt een nieuw soort omgang te ontstaan,

die in het gewone sociale netwerk moeilijk te delen is. De besloten facebookgroep ‘Niet

alles wat kan moet’ is hiervan een voorbeeld. Vijfendertig gezinnen delen hier de trieste

ervaringen met hun meervoudig gehandicapte kind. De tekst van de website meldt:

'Het is een plek waar niemand twijfelt aan je liefde voor je kind op het moment dat je

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

151

uitspreekt van een bepaalde behandeling af te zien, of als je uitspreekt dat je hoopt dat

je kind niet oud zal worden. Een plek waar je je zorgen en dilemma’s in vertrouwen kunt

opschrijven.'

Andere voorbeelden zijn pro-ana sites, waar meisjes met anorexia elkaar ontmoeten, of

sites waar jongeren hun verwarrende gevoelens over seksuele geaardheid delen. Het is

de combinatie van de juiste selectie en de afscherming van het dagelijkse leven, die bin-

nen deze contacten voor het vertrouwen zorgt dat intimiteit mogelijk maakt. Daarmee

vormen deze contacten een uitzondering op het standaard onderscheid tussen sterke en

zwakke relaties, waarin intimiteit en vertrouwen vooral voorbehouden zijn aan sterke

relaties. In de woorden van een manisch-depressieve vrouw, die veel steun had aan nach-

telijke chats met onbekenden: ‘mijn innercircle van oude vrienden veranderde de afgelo-

pen maanden in mijn outercircle en andersom’ (Koole 2016: 11).

Internet brengt dus mensen bij elkaar die elkaar nog niet kenden, maar wel iets heel

specifieks gemeen hebben, al is het maar op een zeker moment. Hierdoor ontstaan rela-

ties die voorheen niet bestonden; waardevolle relaties, vaak zonder sociale inbedding.

In de toekomst zullen de technische selectiemogelijkheden verder zijn uitgebreid, onder

andere doordat meer data over ons beschikbaar zijn. Biomedische data bijvoorbeeld

kunnen een rol gaan spelen bij het vinden van een sportmaatje of een passende relatie.

De selectie van anderen zal bovendien steeds actueler mogelijk worden. Een voorproefje

hiervan geeft de Russische fotograaf Tsvetkov met zijn project Your face is big data. Vanhet

merendeel van degenen die hij terloops in de metro fotografeerde, kon hij met de

Russische app Findface de persoonlijke pagina op het Russische Facebook achterhalen

(Rothrock 2016). Het is een kleine stap om deze herkenning toe te passen in real time en

uit te breiden met andere informatie die we op internet, al dan niet bewust, achterlaten.

Liefde op het eerste gezicht verliest misschien wat aan romantiek, maar wint toch moge-

lijk aan overtuigingskracht, wanneer een op individuele data en voorkeuren gebaseerde

relatie-app een perfecte match aanwijst bij de kassa van de supermarkt.

Er zijn ook nadelen aan digitaal contact leggen. Een daarvan is dat de ongekende ont-

moetings- en selectiemogelijkheden de standaarden kunnen verleggen. De manier van

selecteren kan een evaluatieve, berekenende houding met zich meebrengen, die roman-

tiek en toewijding in de weg staat, zo kwam uit interviews met online daters naar voren

(Finkel et al. 2012). Een tweede bedenking is dat de functies die relaties voor mensen

hebben, steeds meer worden losgekoppeld. Als vrienden te druk zijn, delen we onze zie-

lenroerselen met een ander. Deelt onze omgeving onze passie niet, dan zoeken we hier-

voor een platform. In termen van sociale netwerken: de multiplexiteit van relaties neemt

af. Dit is handig, maar betekent ook minder noodzaak tot solidariteit en inspanning om

elkaar te begrijpen. Een derde waarschijnlijke consequentie van de verdergaande selec-

tiemogelijkheden is dat er steeds meer gelegenheden zijn om vooroordelen te volgen bij

het wel of niet leggen van contact. Als we steeds meer tijd doorbrengen met mensen die

we zelf selecteren komen we steeds minder mensen tegen die anders zijn dan wijzelf en

kunnen maatschappelijke scheidslijnen zich verdiepen (zie � 6.3).

152

sociaal en cultureel rapport 2016

Mechanische maatjes

Mogelijk veel ingrijpender zijn de veranderingen in ons sociale leven door de relaties

die we aangaan met niet-mensen. De vraag is: in hoeverre zullen virtuele anderen, zoals

robots en kunstmatig intelligente personen in virtual reality (vr), gaan voorzien in onze

sociale behoeften? De technische ontwikkeling in v r is nu vooral gericht op het cre�ren

van spectaculaire belevenissen voor de amusementsindustrie. Zij worden nu echter in

hoog tempo breed toegankelijk en bieden snel mogelijkheden in het dagelijkse leven

(Kelly 2016).

De virtuele ruimte is allerminst een ge�soleerde plek. Collega’s kunnen er vergaderen en

vrienden met elkaar tennissen. Nog een stap verder en ook anderen die niet echt bestaan

en wier gedrag wordt aangestuurd door kunstmatige intelligentie, kunnen zich in de

v r-omgeving ophouden. Deze virtuele anderen kunnen veel over ons weten en daarmee

reacties vertonen die voldoen aan onze wensen. Als wij dat willen, kunnen ze ook lijken

op mensen die we hebben gekend of graag zouden kennen. Non-verbale signalen als

kijkrichting en emoties, maar ook hersenactiviteit, kunnen gelezen worden en als input

dienen voor de reacties van de virtuele omgeving.

Ook op het terrein van robotica gaan de ontwikkelingen snel. Werden computers aan-

vankelijk vooral ontwikkeld voor complexe denktaken of repetitieve handelingen, op

het moment werkt men op veel plekken in de wereld hard aan de sociale vaardigheden

van computers. Deze vaardigheden zijn nodig vanuit de verwachting dat ze een steeds

grotere rol gaan spelen in ons dagelijkse leven. Zowel binnenshuis als op locaties als

scholen, hotels en zorginstellingen. Het idee is dat zij daar beter zullen inpassen wan-

neer zij op mensen gaan lijken. Sommige sociale robots die nu al bestaan, zien er door

de oogharen heen uit als mensen, voeren simpele conversaties, maken oogcontact en

vertonen voorzichtige gelaatsuitdrukkingen. Sociale robots worden steeds meer zelfle-

rend; zij passen zich aan hun omgeving aan en aan de personen om hen heen.

Zowel v r als robotica worden steeds echter, met als paradoxale consequentie dat deze

onechte alternatieven voor echte mensen steeds aantrekkelijker worden (Kelly 2016).

Want lage kosten en effici�ntie zijn niet de enige voordelen van virtuele anderen. Andere

voordelen:

– Ten eerste voelen mensen geen sociale druk bij robots, zo benadrukt robotontwik-

kelaar Ishiguro. Robots oordelen niet, zijn bovendien consequenter dan mensen en

krijgen doorgaans een scala aan vriendelijkheden mee van hun programmeurs.

– Ten tweede hebben ze het voordeel van beschikbaarheid, stelt psycholoog Robert

Epstein. Zelf is hij als vrijgezel via een dating site maanden aan het lijntje gehouden

door de virtuele Svetlana: 'Almost everybody wants love. Since it’s hard to find a

good partner in real life for many of us, there’s a tremendous incentive for bussiness

people, for programmers to fill that gap. To create entities that we can love and that

can love us back' (Tegenlicht 2016).

– Een derde voordeel is dat virtuele anderen in potentie kunnen aansluiten bij onze

individuele behoeften, smaak en interesses, terwijl we mensen maar moeten nemen

zoals ze zijn. In de woorden van dezelfde Epstein: 'The programming is only gonna

get better. We won’t.'

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

153

Een intrigerende vraag is nu wat robots emotioneel voor ons gaan betekenen. Over rela-

ties met robots bestaan begrijpelijkerwijs veel reserves. ‘Je moet aardig dement zijn om

[die gekke robots] te accepteren als gezelschap’, schampert bijvoorbeeld ‘eenzaamheids-

professor’ Jenny Gierveld (Van Steenbergen en Bekker 2016).

Toch is al vaak gebleken dat voor het oproepen van gevoelens bij mensen niet zo heel

veel nodig is. Eind vorige eeuw bleek een piepende sleutelhanger genoeg om zorgzaam-

heid teweeg te brengen bij miljoenen, en verdriet als de Tamagotchi uiteindelijk het

leven liet. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een veel complexere en meer behulp-

zame zorgrobot haar doelgroep niet koud laat. De documentaire Ik ben Alice (Burger

2015) toont de interacties tussen de kleine popachtige, nog niet zo heel praktische Alice

en drie oudere alleenwonende dames bij wie ze als proef op bezoek is. Aanvankelijk

reageren de dames gereserveerd, maar al keuvelend amuseren ze zich en bekommeren

ze zich zelfs om haar gevoelens. Experimenteel onderzoek bevestigt de bruikbaarheid

van robots. Zo helpt het kunstmatige hondje Aibo even goed tegen eenzaamheid onder

ouderen als een echt hondje (Banks et al. 2008). Ook hebben autistische kinderen even-

veel baat bij de hulp van een (nog erg provisorische) robot als van een menselijke behan-

delaar (Huskens et al. 2013).

Maar stappen we dan heen over het besef dat zij niet echt zijn? Een obstakel is wat wel de

uncanny valley heet: dingen die te veel op de mens lijken – maar het toch niet zijn – boeze-

men ons angst en afschuw in. Denk aan zombies en prothesen. Virtuele anderen als Alice

en Aibo zijn tot op heden nog goed van echt te onderscheiden, maar wanneer zij de mens

verder gaan benaderen, neemt het ongemak mogelijk toe. Een groot bezwaar blijft dat

hun sociale gedrag niet echt is, waardoor het omgaan met virtuele anderen neerkomt op

zelfbedrog. Hoe gaan we ons erbij voelen dat een robot weliswaar onze verjaardag nooit

vergeet, maar dat zijn attente gedrag niets betekent?

Rond sociale robots bestaan ook prangende ethische dilemma’s. Volgens Turkle (2012)

hollen sociale robots de kwaliteit van de dagelijkse interactie uit. Ook de robots die ont-

wikkeld worden voor seks roepen ethische bezwaren op. Volgens voorstanders kunnen

zij de behoefte aan prostitutie en misbruik doen afnemen, maar volgens tegenstanders

kunnen zij vrouwonvriendelijke beelden in stand houden. Deze dilemma’s bepalen

mede welke rol virtuele anderen in de toekomst zullen spelen, maar zij zullen waar-

schijnlijk niet de verdere uitbreiding van het terrein van virtuele anderen voorkomen.

Individualiserende verbindingen

Als we afgaan op het voorgaande komen we tot de volgende conclusie: het is plausibel

dat Nederlanders meer relaties en connecties krijgen met anderen en dat zij zich met veel

van die relaties afstandelijker gaan verhouden. De immer groeiende hoeveelheid infor-

matie die op ons afkomt, dwingt ons tenslotte selectiever te zijn met onze aandacht.

Daar komt bij dat we meer mogelijkheden krijgen om ons anders voor te doen dan we

zijn, en misschien verwachten we dat ook wel steeds meer van elkaar. Maar hier staat

tegenover dat het plausibel is dat degenen met wie we in contact komen, nauwgezetter

aansluiten bij wat we zoeken. Dit kan bijzondere ervaringen opleveren met onbekende

gelijkgestemden en ook warme relaties voor mensen die voorheen weinig te wensen

hadden op de relatiemarkt. Het betekent ook dat degenen die we al kenden minder nodig

154

sociaal en cultureel rapport 2016

zijn. Nu is het nog moeilijk voorstelbaar dat in 2050 ook virtuele anderen een alternatief

zijn voor vrienden, kennissen en familie. Waarschijnlijk geen volwaardig alternatief voor

echt sociaal contact, maar wel een alternatief dat voorziet in bepaalde sociale behoeften.

Dit is een paradoxale ontwikkeling: terwijl de tendensen wijzen op een toename in

connectiviteit, wijzen ze ook op een afname aan diepgaand contact. In de woorden van

Konrath: ‘As we are becoming more interdependent in a global sense, we are becoming less interde-

pendent within our individual lives’ (Konrath 2012: 213). Rainie en Wellman (2012) duiden de

opkomende sociale structuur aan als networked individualism. Over de duiding van deze

ontwikkeling verschillen de meningen. Terwijl Konrath benadrukt wat verloren ging,

bieden de uitgroeiende netwerken volgens Rainie en Wellman een gevarieerder sociaal

kapitaal dan de vaste groepen waar mensen zich voorheen in bewogen en meer bewe-

gingsruimte. Terwijl mensen mensen meer connecties krijgen, krijgen zij ook meer

mogelijkheden om hier naar eigen inzicht en impuls in te navigeren: ‘individualiserende

verbindingen’.

Deze ontwikkeling ligt in het verlengde van de individualiseringsbeweging in de vorige

eeuw, toen de toegenomen welvaart mensen in staat stelden hun sociale leven veel meer

zelf in te richten. Traditionele verbanden werden minder vanzelfsprekend en belangrijk

en daar stond een bevrijdende keuzevrijheid tegenover. De nieuwe zelfgekozen relaties

waren over het algemeen heel waardevol, maar wel losser dan de traditionele verbanden.

Het internet heeft nu een vergelijkbare uitwerking: het opent werelden en maakt daar-

mee mensen minder afhankelijk van degenen om hen heen. Maar de gevoelswaarde is

deze keer anders: het is geen bevrijding van knellende tradities en verstikkende verwach-

tingen, maar een enorme toename van praktische mogelijkheden.

Eenzaamheid

De verwachte veranderingen in de sociale structuur kunnen op vele manieren van

invloed zijn op de levens van mensen. Bijvoorbeeld op eenzaamheid, het onaangename

gevoel dat volgt wanneer iemand naar zijn of haar eigen oordeel sociale relaties tekort-

komt (De Jong Gierveld et al. 2006). Eenzaamheid blijft een belangrijk probleem in de

toekomst, want met de vergrijzing zal ook het aantal eenzame Nederlanders toenemen.

Eenzaamheid komt immers vaker voor onder ouderen (Dykstra 2009). Het ligt voor de

hand te verwachten dat het verdunnen van netwerken daarbij de kans op eenzaamheid

doet toenemen, maar dit hoeft dit niet zo te zijn. Hoewel zich de afgelopen decennia een

vergelijkbare tendens voordeed, nam sinds de jaren negentig de kans op eenzaamheid

onder ouderen juist iets af (Dykstra 2009; Van Tilburg 2014). Inwoners van een individu-

alistisch land als Nederland zijn juist minder vaak eenzaam dan inwoners uit landen met

familieculturen (Dykstra 2009).

Tegenover de negatieve kanten van individualisering staan kennelijk ook positieve kan-

ten, zoals het hogere opleidingsniveau en dat het gewoner werd om alleen te wonen

(Van Tilburg 2014). Ook ontwikkelingen in mobiliteit versterken de mogelijkheden van

ouderen om contacten te onderhouden; het aandeel oudere vrouwen dat nooit een

rijbewijs haalde, neemt gestaag af (Van Dam et al. 2013) en in de iets verdere toekomst

zullen zelfrijdende auto’s uitkomst bieden. Het gebruik van sociale media neemt daarbij

snel toe onder ouderen, wat het onderhouden van contacten en het leggen van nieuwe

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

155

contacten vergemakkelijkt. Dat virtuele anderen ook als relaties zullen worden ervaren,

lijkt nu nog onvoorstelbaar en onwenselijk, maar moet zeker niet uitgesloten worden.

Sociale media brengen ook risico met zich mee. De positieve zelfpresentatie die daar

gebruikelijk is, kan onrealistische verwachtingen teweegbrengen, die de eigen situ-

atie eenzamer doen aanvoelen. Ook de afbouw van de welvaartsstaat kan eenzaamheid

verergeren. Kwetsbare mensen zijn hierdoor immers sterker aangewezen op zichzelf en

krijgen minder gelegenheid om deel te nemen aan activiteiten.

Collectieve actie

Ook op de manier waarop burgers in het publieke domein gezamenlijke doelen nastre-

ven, heeft de sociale structuur invloed. Een hechte sociale structuur wordt in het

algemeen gezien als bevorderlijk voor collectieve acties, omdat binnen zo’n structuur

gedeelde waarden en normen bestaan en sociale controle mogelijk is. Daar ontlenen

leden het vertrouwen aan dat ook anderen zich zullen inspannen. Bovendien vormen

sociale contacten met bekenden een belangrijke motivatie voor vrijwilligers (Dekker en

De Hart 2009). Tegen deze achtergrond is het aannemelijk dat verdunnende netwerken

afbreuk doen aan de bereidheid van burgers zich belangeloos in te zetten voor gemeen-

schappelijke doelen.

Deze negatieve verwachting bestaat al lang, maar toch nam de bereidheid van Neder-

landers om zich vrijwillig in te zetten de afgelopen decennia niet af (Van Houwelingen

et al. 2014). Recente ontwikkelingen laten zelfs een toename zien aan lokale co�peraties

voor zorg en energieopwekking (Van Beest 2014, Schwencke 2016). Dat zich ondanks

individualisering en drukte geen daling voordoet in inzet van Nederlanders lijkt onder

meer toe te schrijven aan veranderingen in de manier waarop burgers zich organiseren

en waarin organisaties inspelen op de veranderde motieven van vrijwilligers (Dekker en

De Hart 2009). Een van de ontwikkelingen hierin is dat lokale binding van bewoners de

afgelopen decennia minder belangrijk werd als basis voor het organiseren van initiatie-

ven (Sampson et al. 2005).

Ondertussen doen zich twee nieuwe vormen van zelforganisatie voor die aansluiten

bij de veranderende sociale structuur. Ten eerste ontstaan op het internet indrukwek-

kende projecten waar grote aantallen mensen vanuit hun huis veel tijd in steken, zonder

elkaar persoonlijk te kennen. Voorbeelden daarvan zijn Wikipedia, het particuliere

online onderzoekscollectief Bellingcat, Linux en vele andere platforms waar kennis en

idee�n worden gedeeld. Vanuit traditionele perspectieven op collectieve actie mag het

verwonderlijk heten dat compleet vreemden elkaar kennelijk voldoende vertrouwen om

samen te werken. Dat dit kennelijk toch gebeurt, lijkt onder andere te komen doordat

de gedeelde bezigheid blijk geeft van gelijkgestemdheid. Deze deelnemers delen vaak

een houding van ‘power to the people’ (Kelly 2016: 139). Ook ontstaan op online platforms

nieuwe mechanismen die vertrouwen kweken, bijvoorbeeld het plaatsen van foto’s,

wederzijdse beoordelingen en controle- en correctiemogelijkheden. Verder speelt mee

dat het contribuanten niet altijd te doen is om het einddoel. Deelnemers aan een online

platform rond juridische onderwerpen bleken weinig waarde te hechten aan weder-

kerigheid, maar meer aan het belang van hun bijdrage aan hun professionele reputatie

(Wasko en Faraj 2005).

156

sociaal en cultureel rapport 2016

De tweede nieuwe vorm van zelforganisatie zijn ad hoc acties. De rol van sociale media

bij de snelle verspreiding van protest kreeg voor het eerst veel aandacht tijdens de

Arabische lente, waardoor deze zelfs de ‘twitterrevolutie’ werd gedoopt. Sindsdien speelt

hashtag activism een prominente rol in tal van massale protesten zoals de internationale

occupy-beweging en het verzet in de Verenigde Staten over de politiebeschietingen van

Afro-Amerikanen (Bonilla en Rosa 2015). Een voorbeeld in Nederland waarbij sociale

media tot een snelle, onverwacht succesvolle mobilisatie leidde, is de totstandkoming

van het referendum tegen het Oekra�neverdrag. Bij de werking van sociale media spe-

len organisatorische en functionele kwaliteiten mee: informatie over gebeurtenissen

verspreidt zich real time, waardoor bewegingen snel een momentum meekrijgen. Ook

maken sociale media het mogelijk om in korte tijd collectieve identiteiten te genereren

waarmee de onvrede van velen een gedeelde noemer krijgt en zo een basis voor collec-

tieve actie wordt (Gerbaudo en Trer� 2015).

Voor beide vormen van zelforganisatie geldt dat zij geografische afstanden moeiteloos

overbruggen, wat hun (potenti�le) draagvlak aanzienlijk vergroot. Hierdoor zijn din-

gen mogelijk die dat eerder niet waren. Voor beide geldt ook dat de maatschappelijke

implicaties nog niet duidelijk zijn. Vooralsnog lijken de initiatieven van online cocre-

atie vooral gericht op redelijk intellectuele bezigheden. Met de uitbreiding van digitale

mogelijkheden heeft deze manier van organiseren mogelijk ook potentieel voor meer

sociale doelen. Of genoemde protesten zonder sociale media niet op een andere manier

tot stand waren gekomen is de vraag. Een kritiek op internetactivisme is ook de vrijblij-

vendheid: als het momentum voorbij is blijken veel protesten snel voorbij. Maar het is

duidelijk dat sociale media het mogelijk maken dat grote hoeveelheden mensen elkaar

snel vinden zonder dat daar de traditionele media voor nodig zijn. Deze verschuiving

dient in potentie emancipatie en rechtvaardigheid, maar draagt ook het gevaar in zich

bij te dragen aan toenemende polarisatie.

6.3 Het overbruggen van tegenstellingen

In het tweede deel van dit hoofdstuk gaan we in op de overbrugging tussen bevolkings-

groepen of de afwezigheid daarvan in de vorm van maatschappelijke scheidslijnen.

Een samenleving is geen homogeen geheel maar bestaat uit mensen met verschillende

achtergronden, leefstijlen en belangen. Als verschillen tussen groepen structureel zijn

en maatschappelijke tegenstellingen zich opstapelen, dan spreken we van scheidslijnen,

bijvoorbeeld als inkomensverschillen samenvallen met etnische verschillen (Bovens et

al. 1998).

Elke tijd en samenleving kent zijn eigen tegenstellingen en scheidslijnen. In Nederland

denkt iedereen bij het woord ‘scheidslijnen’ al snel aan de verzuiling: de periode waarin

de confessionele en economische tegenstellingen de maatschappij indeelden in een

protestantse, katholieke, socialistische en liberale zuil. Ook het Nederland van nu kent

tegenstellingen, waarbij Vrooman et al. (2014) de etnische tegenstelling, de invloed van

persoonskapitaal, de scherpe verschillen in politieke onvrede en de dreigende polarisa-

tie op de arbeidsmarkt als de meest problematische aanduiden.

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

157

Het is dus een weinig gedurfde voorspelling dat er ook in de toekomst tegenstellingen

tussen groepen zullen zijn. In deze paragraaf gaat het ons niet om de vraag welke de

tegenstellingen van de toekomst zullen zijn en wie tegenover wie zal komen te staan.

Hier exploreren we hoe de sociale infrastructuur verandert waarbinnen tegenstellingen

problematisch kunnen worden. In hoeverre ontmoeten leden van verschillende bevol-

kingsgroepen elkaar in de toekomst? Hoe gaan ze met elkaar om in de publieke ruimte?

En hoe verandert �berhaupt de manier waarop mensen zich met groepen identificeren?

Digitale en fysieke ‘balkanisering’

Net als in de voorgaande paragraaf nemen we de sociale structuur als uitgangspunt. Dat

wil zeggen dat we vertrekken vanuit de netwerken van mensen. We gaan ervan uit dat

het voor het overbruggen van tegenstellingen nodig is dat mensen kennisnemen van

elkaars situatie en niet in totaal gescheiden werelden leven.

Het is een bekend gegeven dat mensen vooral omgaan met personen die op hen lijken,

in leeftijd, opleidingsniveau, sekse, opvattingen en vooral in etniciteit (McPherson et

al. 2001, Vrooman et al. 2014). Dit wordt doorgaans gezien als probleem omdat juist in

de contacten van persoon tot persoon overbrugging plaatsvindt, vooroordelen worden

rechtgezet (Binder et al. 2009), onderlinge attitudes verbeteren (Pettigrew en Tropp

2006) en ruimte ontstaat voor een gemeenschappelijke identiteit (Gaertner et al. 1996).

Sennett (2015) stelt daarbij dat hoe langer we in homogene gemeenschappen blijven, hoe

meer we de kunst van onderling afstemmen en samenleven afleren.

Een veelgehoorde stelling is dat juist zwakke verbanden overbruggen (o.a. Granovetter

1983). Sterke verbanden, bijvoorbeeld die van gezinnen of hechte vriendengroepen,

bestaan vaak uit mensen met dezelfde achtergrond en opvattingen. In zwakke verban-

den is het contact weliswaar minder intensief, maar is de kans groter om ‘anderen’ tegen

te komen. Vanuit dat perspectief zou de verdunning van sociale netwerken (zie paragraaf

6.2) dus goed nieuws moeten zijn voor het vermogen tegenstellingen te overbruggen.

Immers, de daar besproken individualiserende verbinding brengt een toename aan

zwakke verbanden met zich mee. Toch lijkt dat niet op te gaan. Er zijn goede redenen

om te verwachten dat netwerken in de toekomst juist minder divers zullen zijn en dat de

kans op overbrugging dus kleiner wordt. Hieronder noemen we er vier.

In de eerste plaats zijn er redenen om te verwachten dat we in de fysieke ruimte,

on danks de toenemende diversiteit in het land, steeds meer gelijken ontmoeten. Private

fysieke ruimten waren altijd al bij uitstek de plek waar gelijkgezinden elkaar ontmoet-

ten (ontmoetingen met vrienden of familie) maar in de publieke ruimte kwamen we

toch ook andersoortige mensen tegen. Beroemd is Oldenburgs beschrijving van third

places, laagdrempelige voorzieningen als caf�s en winkels, waar de lokale gemeenschap

elkaar trof (Oldenburg en Brissett 1982). Veel van deze plekken verdwenen al en in de

toekomst lijkt die beweging zich door te zetten, omdat het steeds minder nodig is om

‘verbindende’ plekken te bezoeken (voor het werk, een nieuw paspoort of boodschap-

pen). De fysieke plekken waar we wel naartoe gaan, zullen zich meer en meer toespitsen

op de vrije tijd, en dat is bij uitstek een domein waar we vaak dezelfde keuzes maken als

onze soortgenoten en gelijkgestemden. In de toekomst zullen de mogelijkheden van

augmented reality en virtual reality de manier waarop mensen elkaar in de publieke ruimte

158

sociaal en cultureel rapport 2016

ontmoeten, veranderen. Als je met technische mogelijkheden meteen kan zien wie er

nog meer over straat lopen, kan dat ontmoetingen vergemakkelijken. Het kan ontmoe-

tingen echter ook selectiever maken als mensen onder ‘onbekenden’ gemakkelijker

gelijkgezinden kunnen ontwaren.

Een tweede ontwikkelingen die de scheiding in de publieke ruimte in de hand kan wer-

ken, is de ruimtelijke segregatie als gevolg van selectieve migratie. Zo zal de komende

decennia de tegenstelling tussen stad (gemengd, dynamisch) en periferie (wit, laagopge-

leid en oud) toenemen (pbl/cpb 2016). Daardoor neemt de kans op ontmoetingen met

mensen buiten de eigen groep af. Hoewel Nederlandse steden momenteel relatief gezien

nog sterk gemengd zijn, wordt de ruimtelijke scheiding tussen arm en rijk binnen steden

groter, waardoor verschillende groepen elkaar minder tegen komen. Aangezien econo-

mische mondialisering een belangrijke drijvende kracht is van deze segregatie, en actief

overheidsbeleid een belangrijke afremmer, kan verwacht worden dat dit zich voortzet

(Tammaru et al. 2016).

Een derde reden van de afnemende diversiteit van netwerken is de ‘balkanisering’

van de digitale omgeving. Hoewel het internet de potentie in zich heeft om sociale

scheids lijnen te overbruggen, gebeurt vaak het tegenovergestelde (V�lker 2012). De

mogelijkheid te selecteren heeft tot gevolg dat mensen zich vooral begeven rond gelijk-

gestemden. Binnen de segmenten en segmentjes waarin het internet verdeeld is, krijgen

mensen de informatie, beelden en meningen onder ogen die naadloos aansluiten bij de

voorkeuren die ze toch al hadden, waardoor het internet fungeert als ‘echokamer’. Dit

proces wordt wel aangeduid als ‘de balkanisering’ van het internet, naar het geopoli-

tieke opsplitsingsproces dat zich voltrok in de nadagen van de eerste wereldoorlog (Van

Alstyne en Brynjolfsson 2005). Als de trend van ‘balkanisering’ op het internet verder

doorzet, neemt de kans om andersdenkenden digitaal te leren kennen en te ontmoeten,

af. De contacten die mensen via internet opdoen, zijn door de selectiemogelijkheden

vaak relatief homogeen. Zo wordt in online dating services vaak gezocht op opleidings-

niveau (Skopek et al. 2010), een kenmerk dat in een uitgaansgelegenheid niet direct

zichtbaar is.

Een vierde ontwikkeling die de kans op ontmoetingen met ‘andere anderen’ kan verklei-

nen, is van een iets anders orde. Het gaat dan niet om echte ontmoetingen, maar eerder

om kennisnemen van de leefwereld van anderen. Die kans kan in de toekomst afnemen

door de opkomst van nieuwe media en nieuwe manieren van mediaconsumptie, die de

scheiding in de mediaconsumptie versterken. Met het verdwijnen van de ‘oude’ media

verdwijnt ook een gedeeld kader en bron van gemeenschappelijke waarden en percep-

ties van maatschappelijke ontwikkelingen. Zo kende de publieke omroep een manier

van mediaconsumptie waarbij voorheen een groot deel van de bevolking op hetzelfde

tijdstip naar hetzelfde programma keek. De journaals van nos en rtl lijken die rol tot

op heden nog te vervullen (Bos et al. 2014). In de toekomst doen ze dat niet meer, als de

trend doorzet dat mediaconsumptie steeds diverser wordt en de groep ‘nieuwsmijders’

of ‘nieuwsminimalisten’ verder groeit. Het internet is niet alleen selectiever als het gaat

om digitale ontmoetingen met anderen, maar ook als het gaat om het vergaren en delen

van informatie.

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

159

Deze scheiding in ontmoetingen en mediagebruik kan gepaard gaan met gescheiden

‘ interpretatieve gemeenschappen’. Dat wil zeggen: ‘groepen van mensen die op basis

van hun onderwijs, mediagebruik en voorbije biografie min of meer gemeenschappe-

lijke wijzen van selectie, perceptie en interpretatie van symboolsystemen hebben ont-

wikkeld’ (Glorieux 2012: 29). Als mensen zich steeds meer in hun eigen interpretatieve

gemeenschap bevinden (wat dus niet per se wil zeggen dat ze elkaar persoonlijk ken-

nen), dan delen ze met anderen binnen hun groep de interpretatie van de werkelijkheid

en gaat het gedeelde kader van de samenleving als geheel verder verloren.

Een vlammend debat

De kans om in de toekomst anderen of andersdenkenden tegen te komen, wordt dus

kleiner. Maar ook waar mensen elkaar wel tegenkomen, leent de publieke ruimte zich

niet altijd voor de overbruggende contacten die maatschappelijke scheidslijnen verzach-

ten. Dat heeft te maken met de eerder besproken ‘afwezige aanwezigheid’ (zie � 6.2).

Mensen lopen in de publieke ruimte meer langs elkaar heen, want contacten zijn steeds

minder plaatsgebonden. Volgens Sennett (2015) ontberen we daardoor steeds meer de

communicatieve vaardigheden die nodig zijn om bestaande verschillen te overbruggen.

Voor zover leden van tegengestelde groepen elkaar ontmoeten op scholen, kantoren

en in buurten, is het steeds minder vanzelfsprekend dat deze contexten fungeren als

integratiekaders.

De toenemende mondigheid, die vaak wordt toegeschreven aan het stijgende oplei-

dingsniveau van Nederlanders, speelt hierbij een rol (Van den Brink 2002). Dat burgers

buiten de experts en autoriteiten om veel eigen middelen kregen om zich een oordeel te

vormen, en ook vrijer werden in het uiten van hun mening, geeft hen meer regie in hun

leven en hun omgeving. Echter, volgens velen schiet die assertiviteit te ver door, bijvoor-

beeld in de publieke ruimte, waar mensen zich vaak hufterig gedragen (bv. Van Stokkom

2010).

Een ander probleem, volgens Gabriel van den Brink (2002), is dat mondigheid nog altijd

ongelijk verdeeld is. Maar daarin vindt wel een verschuiving plaats. Naast de groeiende

groep ‘bedrijvige burgers’, die zich enthousiast bemoeit met de activiteiten van de over-

heid (en een grote tussencategorie van ‘berustende burgers’), ziet hij een eveneens

groeiende groep ‘bedreigde burgers’, die onbehagen voelt en juist behoefte heeft aan

sterker leiderschap. Juist deze burgers die zich bedreigd voelen, wonnen en winnen sterk

aan mondigheid. Ten eerste komt dit door de grote maatschappelijke stijging die zich

voordeed onder migranten en hun nakomelingen. Hierdoor komen de perspectieven

van deze migranten, vooral bij monde van de stijgers, veel duidelijker en uitgesprokener

in het debat naar voren. Hoewel dit voor spanningen zorgt, kan dit ook gezien worden

als een onvermijdelijke fase in de emancipatie en integratie van etnische minderheden

in Nederland (Dagevos 2016). Onder ‘bedreigde’ inwoners met een Nederlandse achter-

grond nam de mondigheid ook toe, onder andere door Fortuyn en Wilders. Politieke

taboes uit het verleden, met name die over de multiculturele samenleving, zijn verdwe-

nen en er is een sfeer ontstaan waarin ‘alles gezegd moet kunnen worden’.

Een belangrijke rol spelen de sociale media in dit proces. Ten eerste verlagen deze de

drempel naar het maatschappelijke debat aanzienlijk. Hoewel ‘bedreigde burgers’ hun

160

sociaal en cultureel rapport 2016

politieke invloed niet hoog aanslaan, kunnen uiteenlopende groepen boze burgers

via vlogs of acties veel aandacht genereren en via twitter of Facebook hun ongezouten

mening kwijt bij de bekendere deelnemers aan het debat. Via sociale media kunnen

acties en bewegingen snel tot stand komen en uitgroeien, zonder tussenkomst van

gevestigde partijen en zelfs zonder regie. Het internet vormt op die manier een toegan-

kelijk vehikel voor politieke acties en bewegingen, zo zagen we al eerder in dit hoofd-

stuk. Dit komt ook de zelforganisatie van bewoners van achterstandsbuurten ten goede

(Hampton 2010).

Naast de toegankelijkheid, speelt ook de anonimiteit van het internet een rol. De moge-

lijkheid om anoniem te communiceren, of met een nickname die alleen in een kleine

kring herkenbaar is (soms buiten de directe eigen sociale omgeving), gaat gepaard met

een snelle ontaarding van conversaties in onvriendelijke grofheden. Dit wordt ook wel

flaming en trolling genoemd (Lapidot-Lefler en Barak 2012). Onderzoek naar communicatie

via de computer laat ook zien dat anonimiteit het effect heeft dat mensen zich snel con-

formeren aan groepsnormen. Dat kan erop wijzen dat in een anonieme setting sociale

identiteiten meer invloed hebben dan in een setting waarin een persoon als individu

herkenbaar is (Postmes et al. 2001). Deze beweging heeft twee kanten: het publieke

debat wordt democratischer, maar ook onvoorspelbaarder en feller.

Vloeibare identiteiten

Als mensen zich bewust zijn van groepsverschillen, zich sterk identificeren met de

eigen groep of de andere groep als opponent zien, is de kans groter dat scheidslijnen

bijdragen aan spanningen en wrijving. Stubager (2010), Elchardus (2012) en Spruyt (2012,

2014) benadrukken in dit verband de bewustwording van (belangen)tegenstellingen als

moment waarop tegenstellingen problematisch worden.

In sociaalpsychologisch onderzoek wordt de term ‘sociale identiteiten’ gebruikt om dat

deel van het zelfbeeld aan te duiden dat bestaat uit de groepen en categorie�n waartoe

een mens zich rekent (Tajfel en Turner 1979). Onderzoek wijst uit dat deze grote gevolgen

hebben voor percepties en groepsgedrag en daarmee een belangrijk basisbestanddeel

vormen van spanningen en conflict tussen groepen (Tajfel en Turner 1979). Wie zich iden-

tificeert met een zekere groep conformeert zich aan groepsnormen (Abrams 1990). Hij of

zij is ontvankelijk voor de emoties van groepsgenoten (Ellemers 2012) en bereid om deel

te nemen aan collectieve actie (Van Zomeren et al. 2008). Sociale identiteiten gaan ook

gepaard met een negatieve waardering vanandere groepen (Branscombe en Wann 1994).

Zo kan een sterke identificatie met de nationale identiteit leiden tot een negatieve hou-

ding ten opzichte van migranten (Wagner et al. 2010).

Hoe zullen deze sociale identiteiten, die nu voor spanningen zorgen, zich in de toekomst

ontwikkelen? Aan de ene kant zijn er twee redenen om te verwachten dat de maatschap-

pelijke betekenis van sociale identiteiten zal afnemen. De eerste is de demografische

ontwikkeling naar superdiversiteit (Vertovec 2007). In de toekomst heeft een veel grotere

groep Nederlanders een migratie-achtergrond, uit een grotere diversiteit aan herkomst-

landen (zie � 2.2). Ook zal de variatie binnen groepen toenemen op uiteen lopende

dimensies, zoals woonplaats, leefstijl en loopbaan. Deze toenemende diversiteit brengt

met zich mee dat mensen meer meervoudige identiteiten krijgen: ze identificeren

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

161

zich met meerdere groepen, afhankelijk van de context waarin ze verkeren (denk aan

etnische achtergrond, gender, werknemer en buurtbewoner). De diversiteit binnen

groepen wordt dus groter en stereotypering steeds minder mogelijk, en tussen mensen

met een verschillende sociale identiteit kunnen zomaar grote overeenkomsten bestaan

(Fanshawe en Sriskandarajah 2010). Een bevinding die in deze richting wijst is dat men-

sen met een meer complexe identiteit – een meervoudige identiteit met weinig overlap

tussen de afzonderlijke identiteiten – relatief tolerant staan tegenover andere groepen

(Brewer en Pierce 2005; Schmid et al. 2013).

De tweede reden is dat mensen zich, door de opkomst van sociale media en de flexi-

bilisering van hun levens, in meer verschillende en veranderlijke contexten bewegen.

Hierdoor krijgen ze er een heel nieuw repertoire aan identiteiten bij. Vooral de online

sociale identiteiten zijn vaak uitermate flu�de, met als extreem voorbeeld een avatar

in een game-omgeving. De toenemende diversiteit van identiteiten en de mogelijk-

heden om tussen deze identiteiten te switchen duiden we aan met de term ‘vloeibare

identiteiten’. Het is een aanlokkelijke gedachte dat deze sociale scheidslijnen doen

vervagen. Overigens moet de vrijheid aan identiteiten in de online wereld niet worden

overschat: omdat alles vastligt en bewaard blijft is de sociale controle in werkelijkheid

juist vrij groot en daarmee de vrijheid om met identiteiten te experimenteren zeker niet

grenzeloos.

Toch is – aan de andere kant - de verwachting dat sociale identiteiten irrelevant wor-

den te optimistisch. Dit omdat veel mensen weinig te kiezen hebben; zij kunnen zich

niet onttrekken aan taaie sociale identiteiten als etniciteit en maatschappelijke status.

Anderen cultiveren hun sociale identiteiten, bijvoorbeeld omdat deze maatschappelijke

status oplevert. Mensen defini�ren niet alleen wie ze zelf zijn, ze defini�ren anderen ook.

Op dit moment zien we onder etnische minderheden in Nederland dat zij, ondanks de

toenemende onderlinge diversiteit, minder acceptatie ervaren door de witte meerder-

heid (Dagevos en Huijnk 2014: 253-280). Vooral hogeropgeleide migranten hebben het

gevoel zich steeds te moeten verantwoorden over de eigen afkomst, een fenomeen dat

wel wordt aangeduid als de integratie-paradox (Huijnk et al. 2015). ‘Waar je ook komt,

Amber, je identiteit zal vragen oproepen’, spiegelt Abdelkader Benali zijn pasgeboren

dochter voor in zijn ‘brief aan mijn dochter’ (Benali 2016: 138). Dit gevoel wakkert de

sociale identiteit alleen maar aan, want de sociale identiteit lijkt zelfs een buffer te vor-

men tegen bedreigingen van die identiteit. En dit niet alleen onder minderheidsgroepen

(Branscombe et al. 1999) maar ook onder leden van de nationale meerderheid (Schlueter

en Wagner 2008).

We zien dus een blijvend belang van de structurele sociale identiteiten, zeker waar

ongelijkheid in het spel is. Maar de vormen die deze identiteiten krijgen veranderen:

er komen meer verschillende manieren waarop sociale identiteiten op verschillende

momenten in verschillende gezelschappen uiting krijgen. Maar de vloeibare identiteiten

hoeven niet te betekenen dat structurele sociale identiteiten minder belangrijk worden

en maatschappelijke scheidslijnen vervagen. Want ook veel vloeibare identiteiten zijn

verbonden met de structurele identiteiten. Zij vormen in zekere zin ‘specialisaties’. Dit

kan gaan om heel specifieke groepen, zoals de identificatie met een terroristische groep

of met een community rond een Turks-Nederlandse vlogger of met een standpunt in een

162

sociaal en cultureel rapport 2016

hoogoplopend maatschappelijk debat. Het kan ook gaan om grotere, incidentele of

stabielere bewegingen, zoals discussies op black twitter. De vloeibare verschijningsvor-

men van taaie en gevoelige sociale identiteiten betekent dat er bij pogingen tot politieke

mobilisatie vele vaatjes zijn om uit te tappen. Dit maakt sociale scheidslijnen wel minder

voorspelbaar, niet minder krachtig.

Minder kans op overbrugging

Nederland is aan het veranderen en de spanningen tussen bevolkingsgroepen lopen

hierbij op. Velen vragen zich af waar dit heengaat: vormt de strijdbaarheid van voor- en

tegenstanders van zwarte piet de opmaat naar spanningen en geweld? Of is het een

tijdelijke fase in het emancipatieproces van een samenleving die als geheel beetje bij

beetje verandert? Zullen de debatten tussen ‘boze burgers’ en ‘deugmensen’ gewone

maatschappelijke debatten blijven, of zullen ze op een gegeven moment escaleren? Met

andere woorden: vechten we elkaar straks de tent uit of overbruggen we deze verschillen

en valt het eindelijk wel mee?

We verwachten – hoewel met voorzichtigheid – dat ondanks en zelfs dankzij toenemen-

de connectiviteit, de voedingsbodem voor spanningen tussen groepen in de toekomst

groter wordt. In de voorgaande paragrafen zagen we waarom: mensen kunnen zich

gemakkelijker terugtrekken in hun eigen kring(etje), het debat met andersdenkenden

wordt steeds feller en sociale identiteiten blijven onverminderd belangrijk. Ook – of mis-

schien we z�lfs – in tijden van superdiversiteit. De kans op overbrugging neemt daarmee

af.

Toch durven we geen voorspelling te doen over de vraag of spanningen in de toekomst

zullen escaleren. Dat hangt immers van veel meer af dan van de zaken die we in deze

paragraaf bespraken. Of spanningen escaleren, hangt bijvoorbeeld af van de opstel-

ling van elites. Dat er in het sterk gesegmenteerde, verzuilde Nederland geen echt grote

wrijving tussen bevolkingsgroepen was, wordt verklaard door de opstelling van elites

(Lijphart 1967). Terwijl er aan de basis verdeeldheid was, werkten de politieke en maat-

schappelijke elites samen. In onze tijd gebeurt juist het tegenovergestelde en mobili-

seren mensen zich op basis van hun identiteit, wat tegenstellingen eerder vergoot dan

pacificeert. Het is echter niet vanzelfsprekend dat er daarmee in de toekomst per defini-

tie ook sprake zal zijn van deze splijtende identiteitspolitiek. In het verleden wisselden

periodes van pacificatie en polarisatie elkaar immers af. Zo kwam na de verzuiling de

polarisatie van de jaren zeventig en vervolgens de consensus van de jaren negentig.

Of spanningen escaleren hangt ook af van de opstelling van burgers zelf. Hoe waarde-

ren we diversiteit en identiteit? Hoe gaan we met anderen om? Bij elke confrontatie

tussen groepen zijn er ook tegenbewegingen van mensen die verschillen proberen te

overbruggen.

Daarnaast zal veel afhangen van de structurele omstandigheden die gelden als voedings-

bodem voor ongelijkheid en conflict. Gelijkwaardigheid tussen groepen kan worden

gezien als een belangrijke voorwaarde voor het beslechten van tegenstellingen (Crul et

al. 2013; Geldof 2013). Waar mensen gelijke kansen ervaren in plaats van discriminatie,

zullen tegenstellingen minder scherp voelen. Waar het de etnische scheidslijn betreft,

lijkt de sociaaleconomische gelijkheid tussen autochtonen en migrantengroepen toe te

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

163

nemen (Huijnk et al. 2013). Echter, op andere gebieden blijft de ervaren gelijkwaardig-

heid ver achter (Huijnk et al. 2015). Migranten en hun nakomelingen ervaren steeds meer

discriminatie op de arbeidsmarkt en racisme in het dagelijks leven, en interetnische

vriendschappen blijven schaars. Wie de scp-rapporten ‘Werelden van verschil’ (Huijnk et

al. 2015) en de integratiemonitor (Huijnk en Andriessen 2016) leest, kan niet anders dan

somber zijn over de manier waarop etnische tegenstellingen zich in de nabije toekomst

zullen ontwikkelen.

De verdergaande mondialisering zal de ervaren achterstelling van bepaalde groepen

inwoners met een Nederlandse achtergrond doen toenemen. De groeiende kloof tussen

stad en periferie kan bovendien een bron zijn van de sterker gevoelde ongelijkheid.

Het dagelijkse leven biedt minder zekerheden. Door verdergaande mondialisering

en beperkte economische groei kunnen de gevoelens van materieel en cultureel ver-

lies verder toenemen, met onzekerheid tot gevolg (Bauman 2000, 2011). Veel mensen

geloven niet langer in vooruitgang en verbetering, maar denken aan de toekomst als

een periode van neergang. Elchardus (2015) beschrijft die ontwikkeling met de term

declinisme. Dit gevoel van onzekerheid en onbehagen is vooral sterk onder mensen

met een lage sociaaleconomische positie en dus relatief veel persoonlijke onzekerhe-

den. Onzekerheid werkt mechanismen van in- en uitsluiting in de hand (Bauman 2000;

Schinkel 2011). Hoe groter de onzekerheid en het onbehagen, hoe vaker mensen immers

tegenstellingen en conflicten tussen groepen zien (Spruyt 2014; Dekker en Den Ridder

2014). Het is dus best mogelijk dat dankzij groeiende ongelijkheid in de toekomst het

onbehagen bij velen sterker zal worden en daarmee ook de neiging tot polariseren.

6.4 Uitdagingen van morgen

Net zoals dat de afgelopen 34 jaar het geval was, zal de manier waarop wij samenleven

de komende 34 jaar in veel opzichten niet drastisch veranderen. Jonge mensen zullen

verliefd worden. Stellen zullen liefdevol huizen inrichten en daarin hun kroost met zorg

omringen. Ouderen zullen moeite doen hun ongemak met veranderende tijden voor

zich te houden. Mensen zullen anderen opzoeken om te sporten of te feesten en zich

ergeren aan mensen die anders zijn dan zijzelf. Ook zullen veel Nederlanders zich zor-

gen maken over de toekomst van de samenleving. Ondertussen zal de manier waarop

Nederlanders zich verhouden tot hun sociale omgeving geleidelijk veranderen naar meer

individualiserende verbindingen: zij zullen meer connecties hebben, die zij op veel meer

manieren vorm kunnen geven dan nu.

Vergeleken met eerdere veranderingen in het sociale weefsel zal nu de beweging naar

meer individualiserende verbindingen veel minder voelen als een persoonlijke bevrij-

ding. De meeste Nederlanders gaan immers niet meer gebukt onder een verstikkende

groepsdruk uit de directe sociale omgeving. Duyvendak en Hurenkamp wezen er in

hun bundel Kiezen voor de kudde (2004) al op dat mensen doorgaans vrij uniform gebruik-

maken van hun individuele keuzevrijheid. Bevrijdend kunnen de nieuwe mogelijkheden

wel aanvoelen voor degenen die zich klem voelen zitten in hun dagelijkse leven. Zoals

jongeren die gepest worden op school, eenzame ouderen of meisjes binnen migranten-

groepen die te maken hebben met een controlerende familie. Afgezien van deze kleine

164

sociaal en cultureel rapport 2016

bevrijdingen hebben de nieuwe mogelijkheden ook andere voordelen. Handig zijn bij-

voorbeeld de mogelijkheden om in de nabijheid mensen te vinden die een boor of een

schouwburgabonnement willen delen. Inspirerend en nuttig de contacten met verre

anderen, met wie we idealen of hobby’s delen.

Op andere punten zal de beweging naar individualiserende verbinding voelen als een

verarming. De sociale infrastructuur verandert, waarmee bestaande ontmoetingsgele-

genheden plaatsmaken voor andere ontmoetingsplekken die vaak meer veranderlijk zul-

len zijn. Door de verminderde afhankelijkheid van tijd en plaats leidt het samen ergens

aanwezig zijn bovendien minder vanzelfsprekend tot contact. Ook wanneer daar contact

elders voor in de plaats komt, zal dit door velen als verarming worden ervaren. Evident

is dit bijvoorbeeld het geval wanneer pubers blijven communiceren met hun vrienden

tijdens een familiebezoek.

De afname van overbrugging die we verwachten, kan beschouwd worden als een ver-

arming. Het verkeren onder gelijksoortigen is het resultaat van individuele vrijwillige

keuzes, maar deze segregatie heeft wel nadelige maatschappelijke gevolgen, vooral voor

groepen met minder kansen.

Tegenkrachten

Het kan het niet anders of de individualisering van sociale verbindingen wordt bijge-

stuurd door tegenkrachten. Ten eerste zullen sterke bindingen van waarde blijven,

misschien wel meer dan nu, omdat zij unieker worden. Het blijvende belang van nabije

familie kwam al aan de orde. Ook de lokale omgeving blijft – voor degene die zo geluk-

kig is dat deze omgeving iets te bieden heeft – een aantal unieke kwaliteiten behouden.

Niet alleen voor het kopje suiker en het water geven van de planten van de buren, maar

bijvoorbeeld ook voor het gevoel van veiligheid. Er is bovendien een besef dat kwantiteit

op gespannen voet kan staan met kwaliteit. De app Camilla, waarmee je slechts met je

vijftien beste vrienden in contact staat, getuigt van de waardering van de kleine kring.

Ten tweede passen de omgangsvormen zich niet alleen aan de veranderende techniek

aan, maar ook aan de wensen van mensen. Vonden sommige restaurants het enkele

jaren geleden nog nodig om met bordjes het telefoongedrag van bezoekers te reguleren,

inmiddels staan de meeste telefoons er op stil. Ook bij toekomstige ontwikkelingen

staan mensen zelf aan het roer en kunnen zij hun leven en omgeving tot op zekere hoog-

te bijsturen, naar hun eigen smaak en die van hun omgeving. Omdat mensen zelf contact

willen, zullen de meeste Nederlanders in 2050 geen eenzame eenlingen zijn, dolend

door kunstmatige werelden.

Ten derde, zal ook de dreigende segregatie tegenkrachten oproepen. Individuen blijven

in het nastreven van veel zaken in hun persoonlijke leven afhankelijk van anderen buiten

hun directe kring. Bijvoorbeeld voor hun werk of voor de vrijetijdsbesteding van hun

kinderen. Bovendien kunnen segregatie en ongelijkheid juist motiveren tot overbrug-

gende activiteiten, zowel in de publieke ruimte als met bijvoorbeeld vrijwilligerswerk.

Er is veel aandacht voor manieren om ruwe omgangsvormen op internet tegen te gaan

en structuren te scheppen voor overbruggende dialogen. Zo stuurde Airbnb onlangs

al haar leden een ‘manifest voor inclusiviteit en respect’ in reactie op bewijzen van

systematische discriminatie (airbnb.nl). Dit alles neemt niet weg dat de geschetste

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

165

veranderingen de komende decennia een aantal maatschappelijke uitdagingen met zich

meebrengen.

Aandacht voor sociale kwetsbaarheid

Sociale barri�res – denk aan invaliditeit, verlegenheid of geldtekort – kunnen in

bepaalde gevallen overkomelijker worden door de digitalisering van contacten. Het

internet lijkt dan ook een toevluchtsoord te bieden aan mensen met sociaalemotionele

kwetsbaarheden. Zij ontlenen meer dan anderen zelfwaardering en welbevinden aan

het gebruik van sociale media (Ellison et al. 2007; Przybylski et al. 2013; Ryan et al. 2014;

Steinfield et al. 2008). Kwetsbare mensen lopen wel meer risico met internet, bijvoor-

beeld het risico van internetverslaving (Ryan et al. 2014; Wong et al. 2014) of depressie

(Nesi en Prinstein 2015). Eenzame jongeren bijvoorbeeld delen relatief veel priv�infor-

matie op internet, wat hen kwetsbaar maakt voor negatieve reacties, pesten of zelfs

chantage (Błachnio et al. 2016; Christofides et al. 2009).

Naarmate de digitale wereld zich verder zal ontwikkelen en vermengen met de fysieke

wereld, wordt zij aantrekkelijker als toevluchtsoord, maar daarmee wordt het sociale

leven ook gecompliceerder. Dit hoeft niet altijd zo te lijken; verdergaande integratie van

techniek in het dagelijks leven zal het praktische gebruik van sociale media simpeler

maken. Maar in sociaal opzicht neemt de complexiteit toch toe. Ingewikkeld is bijvoor-

beeld het communiceren met wisselende publieken, wat vaardigheid en strategie vereist.

Het sociale landschap verandert voortdurend en sociale regels veranderen mee. Sociaal

succes en falen worden steeds zichtbaarder, waarmee populaire types steeds populairder

worden en de eenlingen steeds duidelijker op een zijspoor staan. Een ander punt is dat

het steeds moeilijker wordt echt van onecht te onderscheiden. Dit onderscheid zal ook

steeds minder relevant gaan lijken, maar het op gezette momenten wel degelijk zijn.

In de toekomst zal het dus steeds harder nodig zijn om mensen te wapenen tegen de

gevaarlijke kanten van de verleidelijke digitale wereld en om ze waar nodig in bescher-

ming te nemen.

Bouwen aan nieuw sociaal kapitaal

Terwijl Nederlanders voor hun sociale behoeften steeds minder afhankelijk worden

van hun directe sociale omgeving, neemt hun afhankelijkheid van sociaal kapitaal wel

degelijk toe. Voor hulpbehoevenden biedt de welvaartsstaat straks waarschijnlijk nog

maar weinig zekerheden. Van kerngezonde Nederlanders vergt de flexibilisering van de

arbeidsmarkt in combinatie met zorgtaken flexibiliteit. Samenwerking met anderen kan

veel van de knelpunten die dat oplevert, oplossen. Verder dienen zich voor de toekomst

een aantal maatschappelijke uitdagingen aan, waarvan het verloop sterk afhankelijk is

van sociaal kapitaal. Zo kunnen collectieve initiatieven als zorgco�peraties oplossingen

vormen voor het dreigende tekort aan zorg (hoofdstuk 5), kunnen lokale oplossingen

bijdragen aan een succesvolle energietransitie (hoofdstuk 7) en kunnen collectieven

solidariteit bieden bij verdwijnende sociale zekerheden (hoofdstuk 4).

In de afgelopen jaren heeft pessimisme over de civil society plaatsgemaakt voor opti-

misme. Argumenten die daarvoor genoemd worden zijn een stabiel aandeel vrijwil-

ligers, stijgende aantallen initiatieven en toenemende technische mogelijkheden. Of

166

sociaal en cultureel rapport 2016

dit optimisme terecht is, daar geeft dit hoofdstuk geen uitsluitsel over. We signaleren

wel dat collectieve acties tot stand komen in een veranderende sociale structuur die

bedreigingen brengt, maar ook kansen. Voor de toekomst lijken vooral de contacten met

vreemden nieuwe mogelijkheden te bieden. Niet alleen komen er meer mogelijkheden

om gelijkgestemden te vinden, de online omgeving maakt ook bepaalde vormen van

samenwerking over lange afstand mogelijk en nieuwe mogelijkheden om vertrouwen

te scheppen. Opbrengsten van dergelijke nieuwe structuren waren tot op heden onder

andere te vinden op het terrein van de deeleconomie, van intellectuele bezigheden als

Wikipedia en bij het gezamenlijk produceren van programmatuur. Het is een uitdaging

voor de toekomst om deze nieuwe vormen uit te bouwen tot overbruggende, solidaire en

duurzame collectieve actie.

Wat delen we in Nederland met elkaar?

Als we ervan uitgaan dat Nederland in 2050 nog bestaat, is een zekere mate van verbon-

denheid met elkaar en met het land noodzakelijk om samen in vrede tot democratisch

gedragen beslissingen te komen. In dit hoofdstuk betoogden we dat toekomstige

Nederlanders zich meer zullen begeven tussen soortgenoten en gelijkdenkenden en

dat het overbruggen van tegenstellingen steeds minder vanzelfsprekend zal zijn. Het is

dan ook de vraag wat die ruim zestien miljoen zeer verschillende mensen die in 2050 in

Nederland wonen, met elkaar zullen hebben.

Tot op heden is de natie, Nederland, een belangrijk punt van identificatie: de gemid-

delde Nederlander voelt zich meer verbonden met zijn land dan met Europa, de provin-

cie of de gemeente (Van der Meer 2016). Toch is dit niet voor iedereen in dezelfde mate

het geval. Een uitzondering vormen de ‘wereldburgers’ wier leefpatroon zich afspeelt

op interna tionale schaal. Voorlopig lijkt dit leefpatroon echter voorbehouden aan een

elite, die hiervoor de middelen heeft en zich hiertoe aangetrokken voelt (Cuperus 2009).

Eenandere uitzondering vormen migranten, van wie velen een meervoudige identi-

teit koesteren. Voor hen zijn etnische, religieuze of herkomstidentiteiten belangrijker

dan de Nederlandse. Ook met de woonplaats is identificatie doorgaans sterker. De

Nederlandse identiteit vinden migranten vaak weinig van toepassing op henzelf, onder

andere door de ervaring dat anderen hen als niet-Nederlander zien (Huijnk et al 2015).

‘Nederland’ verbindt dus nog, maar verdeelt ook. Ook als we denken over Nederlandse

waarden, is men het roerend eens over het belang van algemene begrippen als demo-

cratie en vrijheid. Al snel raken mensen echter verdeeld over de vraag wat democratie en

vrijheid precies inhouden en waar de grenzen liggen (Dekker en Den Ridder 2016).

In dit hoofdstuk wezen we op een toenemende segmentering, een afnemende overbrug-

ging tussen groepen en een groeiend onvermogen om andersdenkenden te begrijpen.

Het zal in de toekomst een enorme uitdaging blijven om een zekere mate van gemeen-

schappelijkheid tussen Nederlanders te vinden. In dit proces kunnen onvoorziene

omstandigheden druk op de ketel zetten. Een grote terroristische aanslag in Nederland

bijvoorbeeld zal de maatschappelijke tegenstellingen verder op scherp zetten. Een

groeiend besef van de ecologische uitdaging kan daarentegen de focus verleggen naar

datgene waarvoor we wel van elkaar afhankelijk zijn. Want de gevolgen van klimaatver-

andering ervaart iedereen. Momenteel is klimaatverandering in de publieke opinie nog

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

167

een ‘links’ issue en dus een onderwerp van maatschappelijke polarisatie. Maar wie weet,

als in 2050 de gevolgen van klimaatveranderingen voor iedereen duidelijk zijn, kan de

strijd tegen het water opnieuw een bron zijn van saamhorigheid.

Literatuur

Abrams, D., M.S. Wetherell, S. Cochrane, M.A. Hogg en J.C. Turner (1990). Knowing what to think by

knowing who you are: Self-categorization and the nature of norm formation, conformity, and group

polarization. In: British Journal of Social Psychology, jg. 29, nr. 2, p. 97-119.

Alstyne, M. van, en E. Brynjolfsson (2005). Global village or cyber-balkans? Modeling and measuring the

integration of electronic communities. In: Management Science, jg. 51, nr. 6, p. 851-868.

Banks, M.R., L.M. Willoughby en W.A. Banks (2008). Animal-assisted therapy and loneliness in nursing

homes: use of robotic versus living dogs. In: Journal of the American Medical Directors Association, jg. 9,

nr. 3, p. 173-177.

Bauman, Z. (2000). Liquid modernity. Cambridge, u k : Polity Press.

Bauman, Z. (2011) Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid. Zoetermeer: Klement.

Baumeister, R.F., en M.R. Leary (1995). The need to belong: desire for interpersonal attachments as a

fundamental human motivation. In: Psychological Bulletin, jg. 117, nr. 3, p. 497.

Beest, R. van (2014). Inventarisatie zorgco�peraties 2014. Utrecht: Aedes-Actiz.

Berg, E. van den, en A. Tiessen-Raaphorst (2011). Samen spelen, samen delen. Sport in informeel

verband. In: E. van den Berg, P. van Houwelingen en J. van het Hart (red.). Informele groepen (p. 85-102).

Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Binder, J., H. Zagefka, R. Brown, F. Funke, T. Kessler, A. Mummendey en J.P. Leyens (2009). Does contact

reduce prejudice or does prejudice reduce contact? A longitudinal test of the contact hypothesis

among majority and minority groups in three European countries. In: Journal of Personality and Social

Psychology, jg. 96, nr. 4, p. 843-856.

Błachnio, A., A. Przepiorka, E. Bałakier en W. Boruch (2016). Who discloses the most on Facebook?

In: Computers in Human Behavior, jg. 55, p. 664-667.

Boellstorff, T. (2008). Coming of age in Second Life: An anthropologist explores the virtually human. Princeton:

Princeton University Press.

Boland, C., T. Bosma, C. van Beekhoff, T. Kniesmeijer, B. Kragtwijk, H. Roodhart, F. Tabrki en M.-L.

Witmer (2016). Trendrede 2016. Geraadpleegd 10 september 2016 via trendrede.nl.

Bonilla, Y., en J. Rosa (2015). #Ferguson: Digital protest, hashtag ethnography, and the racial politics of

social media in the United States. In: American Ethnologist, jg. 42, nr. 1, p. 4-17.

Bos, L., S. Kruikemeier en C. de Vreese (2014). Gescheiden media? Sociaal-culturele verschillen in

mediaconsumptie. In: M. Bovens, P. Dekker en W. Tiemeijer (red.). Gescheiden werelden. Een verkenning

van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland (p. 235-254). Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het

Regeringsbeleid/Sociaal en Cultureel Planbureau.

Bovens, M., en H. Pellikaan (red.) (1998) Nieuwe tegenstellingen in de Nederlandse politiek. Amsterdam: Boom

Koninklijke Uitgevers.

Brandtz�g, P.B., M. L�ders en J.H. Skjetne (2010). Too many Facebook ‘friends’? Content sharing and

sociability versus the need for privacy in social network sites. In: International Journal of Human-

Computer Interaction, jg. 26, nr. 11, p. 1006-1030.

168

sociaal en cultureel rapport 2016

Branscombe, N.R., en D.L. Wann (1994). Collective self-esteem consequences of outgroup derogation

when a valued social identity is on trial. In: European Journal of Social Psychology, jg. 24, nr. 6, p. 641-657.

Branscombe, N.R., M.T. Schmitt en R.D. Harvey (1999). Perceiving pervasive discrimination among

African Americans: Implications for group identification and well-being. In: Journal of Personality and

Social Psychology, jg. 77, nr. 1, p. 135-149.

Brashears, M.E. (2011). Small networks and high isolation? A reexamination of American discussion

networks. In: Social Networks, jg. 33, nr. 4, p. 331-341.

Brewer, M.B., en K.P. Pierce (2005). Social identity complexity and outgroup tolerance. In: Personality and

Social Psychology Bulletin, jg. 31, nr. 3, p. 428-437.

Brink, G. van den (2002). Mondiger of moeilijker?. Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regerings-

beleid.

Burger, S. (2015). Ik ben Alice (documentaire). Amsterdam: Key docs.

bzk (2013). De doe-democratie. Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving (p. 13). Den Haag:

ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Chou, H.T.G., en N. Edge (2012). ‘They are happier and having better lives than I am’: the impact of using

Facebook on perceptions of others’ lives. In: Cyberpsychology, Behavior and Social Networking, jg. 15, nr. 2,

p. 117-121.

Christofides, E., A. Muise en S. Desmarais (2009). Information disclosure and control on Facebook: are

they two sides of the same coin or two different processes? In: CyberPsychology & Behavior, jg. 12, nr. 3,

p. 341-345.

Clo�n, J.C.M., A. van den Broek, R. van den Dool, J. Haan, J.J.M. Hart, P. Houwelingen, A. Tiessen-

Raaphorst, N. Sonck, J. Spit en J.A. Ross (2013). Met het oog op de tijd: een blik op de tijdsbesteding van

Nederlanders. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Coleman, J.S. (1990) Foundations of Social Theory. Cambridge, m a : Harvard University Press.

Crul, M., J. Schneider en F. Lelie (2013). Superdiversiteit. Een nieuwe visie op integratie. Amsterdam: v u

University Press.

Cuperus, R. (2009). De wereldburger bestaat niet: waarom de opstand der elites de samenleving ondermijnt.

Amsterdam: Bert Bakker.

Dagevos, J. (2016). Fel debat over uitsluiting hoort bij emancipatie. In: de Volkskrant, 8 juni 2016.

Dagevos, J., en M. Grundel (2013). Biedt het concept integratie nog perspectief? Den Haag: Sociaal en Cultureel

Planbureau.

Dagevos J, en W. Huijnk (2014). Segmentatie langs etnische lijnen. In: C. Vrooman, M. Gijsberts en

J. Boelhouwer (red.). Verschil in Nederland (p. 253-280). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Dam, F. van, F. Daalhuizen, C. de Groot, M. van Middelkoop en P. Peeters (2013). Vergrijzing en ruimte.

Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.

Dekker, P., en J. den Ridder (2014). Polariseert Nederland? Ontwikkelingen in politiek-culturele

tegenstellingen. In: M. Bovens, P. Dekker en W. Tiemeijer (red.). Gescheiden werelden. Een verkenning

van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland (p. 103-129). Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het

Regeringsbeleid/Sociaal en Cultureel Planbureau.

Dekker, P., en J. den Ridder (2016). Gedeelde waarden en een weerbare democratie. Den Haag: Sociaal en

Cultureel Planbureau.

Dekker, P., L. de Blok en J. de Hart (2016). Burgerperspectieven 2016|3. Den Haag: Sociaal en Cultureel

Planbureau.

Dekker, P., en J. de Hart (2009). Vrijwilligerswerk in meervoud. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

169

Duyvendak, J.W., en M. Hurenkamp (2004). Kiezen voor de kudde. Lichte gemeenschappen en de nieuwe

meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.

Dykstra, P.A. (2009). Older adult loneliness: myths and realities. In: European Journal of Ageing, jg. 6, nr. 2,

p. 91-100.

Elchardus, M. (2012). Onderwijs als (nieuwe) sociale scheidslijn. In: B. V�lker en M. Elchardus (red.).

De sociale klasse voorbij (p.35-84). Den Haag: ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Elchardus, M. (2015). Voorbij het narratief van de neergang. Tielt: Lannoo Campus.

Ellemers, N. (2012). The group self. In: Science, jg. 336, nr. 6083, p. 848-852.

Ellison, N.B., C. Steinfield en C. Lampe (2007). The benefits of Facebook ‘Friends:’ Social Capital and

College Students’ Use of Online Social Network Sites. In: Journal of Computer-Mediated Communication,

jg. 12, nr. 4, p. 1143-1168.

Fanshawe, S., en D. Sriskandarajah (2010). ‘You Can’t Put Me In A Box’: Superdiversity and the end of

identity politics in Britain. Geraadpleegd 1 september 2016 via www.ippr.org/publications.

Finkel, E.J., P.W. Eastwick, B.R. Karney, H.T. Reis en S. Sprecher (2012). Online dating: a critical analysis

from the perspective of psychological science. In: Psychological Science in the Public Interest, jg. 13, nr. 1,

p. 3-66.

Frenken, K. (2016). Deeleconomie onder ��n noemer (oratie). Geraadpleegd 13 juni 2016 via www.uu.nl/sites/

default/files/20160211-uu_oratie-frenken.pdf

Gerbaudo, P., en E. Trer� (2015). In search of the ‘we’ of social media activism: introduction to the special

issue on social media and protest identities. Information, Communication & Society, jg.18, nr. 8, p. 865-

871.

Gaertner, S.L., J.F. Dovidio en B.A. Bachman (1996). Revisiting the contact hypothesis: The induction of a

common ingroup identity. In: International Journal of Intercultural Relations, jg. 20, nr. 3, p. 271-290.

Geldof, D. (2013). Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven: Acco.

Gelmers, W. (2015). ‘Chatting’ while sipping coffee: An ethnographic exploration of social Interaction

in specialty coffee bars in Vancouver and Amsterdam. Geraadpleegd 1 juni 2016 via dare.uva.nl/cgi/

arno/show.cgi?fid=613071.

Glorieux, I. (2012). Tempus Omnia Relevat. Wat de tijd zoal aan het licht bracht. In: M. Elchardus en I.

Glorieux (red.), Voorspelbaar uniek. Dieper graven in de symbolische samenleving (p. 6-49). Tielt: Uitgeverij

Lannoo.

Granovetter, M. (1983). The strength of weak ties: A network theory revisited. In: Sociological theory, jg. 1,

nr. 1, p. 201-233.

Hampton, K.N. (2010). Internet use and the concentration of disadvantage: Globalization and the urban

underclass. In: American Behavioral Scientist, jg. 53, nr. 8, p. 1111-1132.

Hampton, K.N., L.F. Sessions en E.J. Her (2011). Core networks, social isolation, and new media: How

Internet and mobile phone use is related to network size and diversity. In: Information, Communication

& Society, jg. 14, nr. 1, p. 130-155.

Hampton, K.N., L. Rainie, W. Lu, M. Dwyer, I. Shin en K. Purcell (2014). Social Media and the �Spiral of

Silence�. Geraadpleegd 1 september 2016 via www.pewinternet.org/2014/08/26/social-media-and-

the-spiral-of-silence/.

Herstand, A. (2015). ‘Facebook is dead to us’. What teens think about 11 of the biggest social networks. Geraadpleegd

23 september 2016 via www.digitalmusicnews.com.

Houwelingen, P. van, A. Boele en P. Dekker (2014). Burgermacht op eigen kracht. Den Haag: Sociaal en

Cultureel Planbureau.

170

sociaal en cultureel rapport 2016

Huijnk, W., en I. Andriessen (red.) (2016). Integratie in zicht? De integratie van migranten in Nederland op acht

terreinen nader bekeken. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Huijnk, W., J. Dagevos, M. Gijsberts en I. Andriessen (red.) (2015). Werelden van verschil. Over de sociaal-

culturele afstand en positie van migrantengroepen in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Huskens, B., R. Verschuur, J. Gillesen, R. Didden en E. Barakova (2013). Promoting question-asking

in school-aged children with autism spectrum disorders: Effectiveness of a robot intervention

compared to a human-trainer intervention. In: Developmental neurorehabilitation, jg. 16, nr. 5, p. 345-

356.

Jong Gierveld, J. de, T. van Tilburg en P.A. Dykstra (2006). Loneliness and social isolation. In: D. Perlman

en A. Vangelisti (red.). The Cambridge handbook of personal relationships (p. 485-500). Cambridge (v k):

Cambridge University Press.

Kelly, K. (2016). The inevitable. Understanding the 12 technological forces that will shape our future (p. 139).

New York: Penguin.

Konrath, S. (2012). The empathy paradox: Increasing disconnection in the age of increasing connection.

In: R. Luppicini (red.). Handbook of research on technoself: Identity in a technological society (p. 204-228).

Hershey (vs): Information Science References.

Konrath, S.H., E.H. O’Brien en C. Hsing (2010). Changes in dispositional empathy in American college

students over time: A meta-analysis. In: Personality and Social Psychology Review, jg. 15, nr. 2, p. 180-198.

Konrath, S.H., W.J. Chopik, C.K. Hsing en E. O’Brien (2014). Changes in Adult Attachment Styles in

American College Students Over Time: A Meta-Analysis. In: Personality and Social Psychology Review,

jg. 18, nr. 4, p. 326-348.

Kooiman, N., en J. Latten (2014). Steeds vaker relatie via internet. Geraadpleegd 19 oktober 2016 via cbs.nl.

Koole, C. (2016). ‘Online ben �k de baas’. In: Volkskrant magazine, 17 september 2016.

Kullberg, J. (2010). Gepaste afstand. In: A. van den Broek, R. Bronneman-Helmers en V. Veldheer (red).

Wisseling van de wacht (p. 183-204). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Lapidot-Lefler, N., en A. Barak (2012). Effects of anonymity, invisibility, and lack of eye-contact on toxic

online disinhibition. In: Computers in Human Behavior, jg. 28, nr. 2, p. 434-443.

Luo, Q., en H. Zhang (2016). Building interpersonal trust in a travel-related virtual community: A case

study on a Guangzhou couchsurfing community. In: Tourism Management, jg. 54, p. 107-121.

Lijphart, A. (1967). Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek. Amsterdam: Debussy.

Marwick, A.E., en D. Boyd (2011). I tweet honestly, I tweet passionately: Twitter users, context collapse,

and the imagined audience. In: New media & society, jg. 13, nr. 1, p. 114-133.

McKenna, K.Y., A.S. Green en M.E. Gleason (2002). Relationship formation on the Internet: What’s the

big attraction? In: Journal of social issues, jg. 58, nr. 1, p. 9-31.

McPherson, M., L. Smith-Lovin en J.M. Cook (2001). Birds of a feather: Homophily in social networks.

In: Annual review of sociology, jg. 27, p. 415-444.

Meer, T. van der (2016). Legitimiteit en politieke steun. In: T. van der Meer en H. van der Kolk (red.),

Democratie dichterbij: lokaal kiezersonderzoek 2016. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en

Koninkrijksrelaties.

Mesch, G., en I. Talmud (2006). The quality of online and offline relationships: The role of multiplexity

and duration of social relationships. In: The information society, jg. 22, nr. 3, p. 137-148.

Miritello, G., E. Moro, R. Lara., R. Mart�nez-L�pez, J. Belchamber, S.G. Roberts en R.I. Dunbar (2013).

Time as a limited resource: Communication strategy in mobile phone networks. In: Social Networks,

jg. 35, nr. 1, p. 89-95.

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

171

Muise, A., E. Christofides en S. Desmarais (2009). More information than you ever wanted: Does

Facebook bring out the green-eyed monster of jealousy? In: CyberPsychology & Behavior, jg. 12, nr. 4,

p. 441-444.

Nef, T., R.L. Ganea, R.M. M�ri en U.P. Mosimann (2013). Social networking sites and older users –

a systematic review. In: International Psychogeriatrics, jg. 25, nr. 7, p. 1041-1053.

Nesi, J., en M.J. Prinstein (2015). Using social media for social comparison and feedback-seeking:

gender and popularity moderate associations with depressive symptoms. In: Journal of Abnormal Child

Psychology, jg. 43, nr. 8, p. 1427-1438.

Oldenburg, R., en D. Brissett (1982). The third place. In: Qualitative Sociology, jg. 5, nr. 4, p. 265-284.

pbl/cpb (2016). Toekomstverkenning Welvaart en leefomgeving. Cahier regionale ontwikkeling en verstedelijking.

Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving/Centraal Planbureau.

Pettigrew, T.F., en L.R. Tropp (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. In: Journal of

Personality and Social Psychology, jg. 90, nr. 5, p. 751.

Postmes, T., R. Spears, K. Sakhel en D. Groot (2001). Social influence in computer-mediated

communication: The effects of anonymity on group behavior. In: Personality and Social Psychology

Bulletin, jg. 27, nr. 10, p. 1243-1254.

Przybylski, A. K., en N. Weinstein (2013). Can you connect with me now? How the presence of mobile

communication technology influences face-to-face conversation quality. In: Journal of Social and

Personal Relationships, jg. 30, nr. 3, p. 237-246.

Przybylski, A.K., K. Murayama, C.R. DeHaan en V. Gladwell (2013). Motivational, emotional, and

behavioral correlates of fear of missing out. In: Computers in Human Behavior, jg. 29, nr. 4, p. 1841-1848.

Putnam, R. D. (2001). Bowling alone: The collapse and revival of American community. New York: Simon and

Schuster.

Rainie, H., en B. Wellman (2012). Networked: The new social operating system. Cambridge, m a : Mit Press.

Ridder J. den, W. Mensink, P. Dekker en E. Schrijver (2016a). Burgerperspectieven 2016|2. Den Haag: Sociaal

en Cultureel Planbureau.

Ridder J. den, P. Dekker en P. van Houwelingen (2016b). Burgerperspectieven 2016|1. Den Haag: Sociaal en

Cultureel Planbureau.

Roberts, S.G., R.I. Dunbar, T.V. Pollet en T. Kuppens (2009). Exploring variation in active network size:

Constraints and ego characteristics. In: Social Networks, jg. 31, nr. 2, p. 138-146.

Rothrock, K. (2016). The Russian art of metastalking. Geraadpleegd 21 juni 2016 via globalvoices.

org/2016/04/07/in-russia-your-face-is-big-data/.

Ryan, T., A. Chester, J. Reece en S. Xenos (2014). The uses and abuses of Facebook: A review of Facebook

addiction. In: Journal of behavioral addictions, jg. 3, nr. 3, p. 133-148.

Salomon, E. (2015). Je studie bij elkaar crowdfunden: hoe doe je dat?, geraadpleegd op 11 november 2016 via

www.dub.uu.nl

Sampson, R.J. (1988). Local friendship ties and community attachment in mass society: A multilevel

systemic model. In: American Sociological Review, jg. 53, nr. 5, p. 766-779.

Sampson, R. J., D. McAdam, H. MacIndoe en S. Weffer-Elizondo (2005). Civil Society Reconsidered:

The Durable Nature and Community Structure of Collective Civic Action. In: American Journal of

Sociology, jg. 111, nr. 3, p. 673-714.

Schinkel, (2011). Diagnose: Vloeibaar modern. Zygmunt Baumans schets van het heden. Woord vooraf

bij: Z. Bauman, Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid. Zoetermeer: Klement.

172

sociaal en cultureel rapport 2016

Schl�pfer, M., L.M. Bettencourt, S. Grauwin, M. Raschke, R. Claxton, Z. Smoreda, G.B. West en

C. Ratti (2014). The scaling of human interactions with city size. Geraadpleegd 15 september via http://rsif.

royalsocietypublishing.org.

Schlueter, E., en U. Wagner (2008). Regional differences matter examining the dual influence of the

regional size of the immigrant population on derogation of immigrants in Europe. In: International

Journal of Comparative Sociology, jg. 49, nr. 2, p. 153-173.

Schmid, K., M. Hewstone en A. Al Ramiah (2013). Neighborhood diversity and social identity complexity

implications for intergroup relations. In: Social Psychological and Personality Science, jg. 4, nr. 2, p. 135-

142.

Schnabel, P., en J. de Hart (2008). Betrekkelijke betrokkenheid. Sociaal en Cultureel Rapport 2008. Den Haag:

Sociaal en Cultureel Planbureau.

Schuyt, K. (2006). Democratische deugden. Groepstegenstellingen en sociale integratie (p. 47). Amsterdam:

Amsterdam University Press.

Schwencke, A.M. (2016). Lokale energiemonitor 2016. Geraadpleegd op 2 juni 2016 via www.hieropgewekt.nl

Sennett, R. (2015). Samen. Een pleidooi voor samenwerking en solidariteit. Amsterdam: Meulenhoff.

Skopek, J., F. Schulz en H.P. Blossfeld (2010). Who contacts whom? Educational homophily in online

mate selection. In: European Sociological Review, jg. 27, nr. 2, p. 180-195.

Song, H., A. Zmyslinski-Seelig, J. Kim, A. Drent, A. Victor, K. Omori en M. Allen (2014). Does Facebook

make you lonely?: A meta analysis. In: Computers in Human Behavior, jg. 36, p. 446-452.

Spruyt, B. (2012). Living Apart Together? Over de gevolgen van opleidingsverschillen in de symbolische samenleving

(proefschrift). Brussel: Vrije Universiteit Brussel, Vakgroep Sociologie.

Spruyt, B. (2014). Vlaanderen: conflictdenken als (nieuwe) scheidslijn? In: M. Bovens, P. Dekker en

W. Tiemeijer (2014). Gescheiden werelden. Een verkenning van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland (p. 79-

100). Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid/Sociaal en Cultureel Planbureau.

Statline (2016). Geboorte; kerncijfers vruchtbaarheid, leeftijd moeder, regio (tabel 12 juli 2016).

Geraadpleegd 3 oktober 2016 via statline.cbs.nl.

Steenbergen, E. van, en M. Dekker (2016). Ouderen moeten z�lf eenzaamheid voorkomen. In: nrc Handelsblad,

21 augustus 2016.

Steinfield, C., N.B. Ellison en C. Lampe (2008). Social capital, self-esteem, and use of online social

network sites: A longitudinal analysis. In: Journal of Applied Developmental Psychology, jg. 29, nr. 6, p. 434-

445.

Stokkom, B.A.M. van (2010). Wat een hufter! Ergernis, lichtgeraaktheid en maatschappelijke verruwing.

Amsterdam: Boom.

Stubager, R. (2010). The Development of the Educational Cleavage: Denmark as a Critical Case. In: West

European Politics, jg. 33, nr. 3, p. 505-533.

Tajfel, H., en J. C. Turner (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In: W.G. Austin en

S. Worchel (red.), The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey (vs): Brooks-Cole.

Tammaru, T., S. Musterd, M. van Ham en S. Marcińczak (2016). A multi-factor approach to understanding

socio-economic segregation in European capital cities. In: T. Tammaru, S. Marcińczak, M. van

Ham en S. Musterd (red.). Socio-economic segregation in European capital cities. East meets West. London:

Routledge.

Tegenlicht (2016). Tinder Love (aflevering14 februari 2016). Hilversum: Vpro.

Tilburg, T. van (2014). Over toe- en afname van eenzaamheid onder ouderen. In: Geron, jg. 16, nr. 2,

p. 46-49.

samenleven: veranderende verbanden en het risico van segregatie

173

Trzesniewski, K.H., en M.B. Donnellan (2010). Rethinking ‘Generation Me’: a Study of Cohort Effects

From 1976–2006. In: Perspectives on Psychological Science, jg. 5, nr. 1, p. 58-75.

Turkle, S. (2012). Alone together: Why we expect more from technology and less from each other. New York (vs): Basic

books.

Twenge, J.M., S. Konrath, J.D. Foster, W. Keith Campbell en B.J. Bushman (2008). Egos inflating

over time: A cross-temporal meta-analysis of the Narcissistic Personality Inventory. In: Journal of

Personality, jg. 76, nr. 4, p. 875-902.

Twenge, J.M., W.K. Campbell en E.C. Freeman (2012). Generational differences in young adults’ life goals,

concern for others, and civic orientation, 1966–2009. In: Journal of personality and social psychology, jg.

102, nr. 5, p. 1045.

Ultee, W.C., W.A. Arts en H.D. Flap (1996). Sociologie. Vragen, uitspraken, bevindingen (tweede herziene druk).

Groningen: Wolters Noordhoff.

Veer, N. van der, R. Sival en I. van der Meer (2016). Nationale Social Media Onderzoek 2016. Amsterdam/

Enschede: Newcom Research & Consultancy.

Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. In: Ethnic and Racial Studies, jg. 30, nr. 6, p. 1024-

1054.

V�lker, B. (2012). Sociale breuklijnen herzien (p.9-33). In: B. V�lker en M. Elchardus (red.). De sociale klasse

voorbij. Den Haag: ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Vossen, H.G., en P.M. Valkenburg (2016). Do social media foster or curtail adolescents’ empathy?

A longitudinal study. In: Computers in Human Behavior, jg. 63, p. 118-124.

Vrooman, C., M. Gijsberts en J. Boelhouwer (2014). Verschil in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel

Planbureau.Wagner, U., J.C. Becker, O. Christ, T.F. Pettigrew en P. Schmidt (2010). A longitudinal

test of the relation between German nationalism, patriotism, and outgroup derogation. European

Sociological Review, jg. 28, nr. 3, p. 319-332.

Wasko, M.M., en S. Faraj (2005). Why should I share? Examining social capital and knowledge

contribution in electronic networks of practice. In: mis quarterly, jg. 29, nr. 1, p. 35-57.

Wong, T.Y., K.S. Yuen en W.O. Li (2014). A basic need theory approach to problematic Internet use and the mediating

effect of psychological distress. Geraadpleegd 15 juni 2016 via www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/

pmc4294141/.

Wrzus, C., M. H�nel, J. Wagner en F.J. Neyer (2013). Social network changes and life events across the life

span: A meta-analysis. In: Psychological Bulletin, jg. 139, nr. 1, p. 14 en p. 53-80.

Zomeren, M. van, R. Spears en C.W. Leach (2008). Exploring psychological mechanisms of collective

action: Does relevance of group identity influence how people cope with collective disadvantage?

In: British Journal of Social Psychology, jg. 47, nr. 2, p. 353-372.